Суратда: Қоҳирадаги Ўзбакия боғи, XX аср, манба: youm7.com

Муаллиф: Шавкат Икромов – Яқин Шарқ давлатлари бўйича тадқиқотчи, Тошкент давлат шарқшунослик университетининг ўқитувчиси, Ўзбекистон Фанлар академияси ҳузуридаги Ўзбекистоннинг энг янги тарихи масалалари бўйича Мувофиқлаштирувчи-методик марказ докторанти.

Қоҳира шаҳрининг марказида ўзбек этноси номи билан боғлиқ катта боғ, унинг ичида эса театр ва боғга туташ ҳудудда машҳур китоб ярмаркаси бор. Бу ҳудудни қоҳираликлар ўзбеклар маҳалласи деб аташади. Қоҳираликлар орасида ўрта асрларда бу маҳаллада ўрта осиёликлар, жумладан ўзбеклар яшаганлиги, бу ердаги боғни ўзбеклар бунёд этганлиги ҳақида турли ҳикоялар мавжуд. Бундан ташқари, Дамашқ шаҳрида ҳам ўзбеклар билан боғлиқ бўлган масжидлар, кўчалар ва маҳаллалар мавжуд. Бу маданий масканларнинг ўз тарихи бўлиб, уларнинг келиб чиқишига оид ривоят ва ҳикоялар ҳам бор. Қоҳира марказида ўзбеклар билан боғлиқ маданий “оролча”ларнинг қандай пайдо бўлганини мисрлик таниқли тарихчи олима Можида Махлуф ўзининг “Миср тарихида ўзбеклар” номли мақоласида батафсил таҳлил қилган[1] (мақолани Комилжон Раҳимов ўзбек тилига таржима қилган[2]). Мақолада олима асосий эътиборни X-XVIII асрларда Миср давлатчилигида ўрта осиёлик бир нечта сулолаларнинг эгаллаган мавқеига, уларнинг давлат сиёсий ҳаётидаги иштирокига қаратади.

Мазкур мақола муаллифи мисрлик олиманинг тадқиқотларига ҳамда араб тилида чоп этилган бошқа манбаларга таянган ҳолда, Қоҳира ва Дамашқдаги ўзбеклар тарихига оид қўшимча маълумотларни, жумладан, уларнинг XIX – XXасрлардаги ижтимоий вазияти ва бугунги куни ҳақида маълумотларни тўплади.

Ушбу мақолада ўрта осиёлик ҳамда ўзбек этносига мансуб муҳожирларнинг Қоҳира ва Дамашқ шаҳарларида қолдирган моддий-маданий мероси, XIX – XX асрларда уларнинг ижтимоий ҳолати, шунингдек, бугунги кундаги турмуш тарзи ҳақида ҳикоя қилинади.

Ўзбакия маҳалласи

Ҳозирги кунда Қоҳира шаҳрининг марказида ўзбеклар билан боғлиқ қадимий маҳалла сақланиб қолган бўлиб, бу маҳалла аҳолисининг орасида шошлик, бухоролик, фарғоналик, тарозлик оилалар бор, улар юртига берилган номларни ҳамон сақлаб келишяпти. Мисрлик тарихчиларнинг ёзишича, ушбу маҳалланинг ташкил этилиш тарихи XIV асрнинг охирларига бориб тақалади. Мамлук давлати ҳукмронлиги даврида, Султон Қайтбай Атабек қўшин қўмондони Сайфиддин Ўзбекни жанглардаги катта ғалабалари учун мукофотлашга қарор қилган ва унга Қоҳира марказидан 60 акр ерни ҳадя қилган, тез орада бу ерда ҳовуз ҳамда унинг атрофида боғ қурилиб “Ўзбакия” (ўзбек) номи билан атала бошланган. 1495 йилга келиб, Ўзбакия Қоҳира шаҳрининг марказида жойлашган катта маҳаллага айланди.

Тулунийлардан сўнг Мисрда “ихшидий” номи билан машҳур, асли фарғоналик Муҳаммад ибн Тоғоч ибн ЖафИхшидлар давлатига асос солди. У Мисрда ўттиз беш йил ҳукмронлик қилди. Можида Махлуфнинг ёзишича,“ўзбеклар Қора ва Ўрта ер денгизи бўйида жойлашган подшоҳликлар султонларининг доимий эътиборида бўлишган. Аслида аксарият султонларнинг келиб чиқиши қипчоқ (ўзбек) диёридан бўлган”. Масалан, Миср султони Зоҳир Бейбарс ўзбеклар билан иттифоқ тузишга интилган. Мисрлик олим Заки Муҳаммад Ҳасаннинг фикрига кўра,ўзбекларнинг Миср подшоҳлари идоравий ҳаётида ҳам ўз ўрни бўлган. Улар подшоҳлик кенгаши амири, қўшин қўмондони, қурол-яроғ амири, карвонлар амири, ҳаж амири каби эътиборли ва олий мансабларга эга бўлишган. Ўзбекларнинг давлат бошқаруви тизимида хизмат қилиши, бошқарув санъатидан тортиб, меъморчилик анъаналаригача ўз таъсирини кўрсатган[3].

Миср тарихининг кейинги даврларида ҳам ўзбеклар нуфузли оилалардан бўлишган. Усмонийлар даврида ҳам Мисрда ўзбек оилалари мавжуд эди. Усмонийлар давридаги архив ҳужжатларида Қоҳирадаги Ўзбек маҳалласи Ўрта Осиёдан келган барча ўзбекларни яхши кутиб олганлиги ҳақида маълумотлар бор. Уcмонийлар давлати уларга Султонлар вақфидан маблағ ажратган. Хусусан, манбаларда Қоҳиранинг марказида жойлашган, Қози Муҳиддин Абд ал-Қодир Ўзбекий томонидан қурилган “аш-Шаъроний” такяси доимий равишда ҳукумдорлар эътибори ва ҳомийлигида бўлганлиги тўғрисида, бу такяда ўрта осиёлик ҳожилар, нақшбандия тариқати суфийлари домий равишда келиб турганлиги тўғрисида маълумотлар бор. Даврлар ўтиб, Яқин Шарқда, жумладан Қоҳира шаҳрида яшаган ўрта осиёликлар маҳаллий аҳолига сингиб кетди – тил, маданият ва урф- одатларининг маълум бир белгилари сақланиб қолди. Шундай белгилардан бири бу ўзбек этноси билан боғлиқ бўлган жой номларидир.

Ал-Ўзбакия (ўзбек) маҳалласи Қоҳирадаги энг машҳур маҳаллалардан бири ҳисобланади, унинг катта қисми Хадив Исмоил пошшо даврида бунёд қилинган. Маҳалла Ал-Атаба майдони, Ўзбакия боғи ҳамда Ўзбакия театрини ўз ичига қамраб олган. Усмонийларнинг Мисрдаги ҳукмронлиги бошланар экан, бу маҳалланинг равнақи янада жонланди.Манбаларда айтилишича, шу даврларда бу маҳаллада асли келиб чиқиши Ўрта Осиёдан бўлган турли туркий халқлар яшаб улар умумий ном билан ўзбеклар деб аталган. Давр ўтиши билан улар маҳаллий халқ орасига шу қадар чуқурсингиб кетганки, натижада ўзбеклар алоҳида этник гуруҳ сифатидаги хусусиятини йўқотган. Бироқ, ўзбек номи ҳали ҳамон сақланиб келмоқда[4]. Масалан, Ўзбакия боғи шундай жойлардан биридир. Тахминан XIV асрда Ўрта Осиёдан келган ўзбеклар авлодидан бўлган Сайфиддин Ўзбек томонидан катта боғ ва ҳовуз барпо қилинган. Кейинчалик унинг ўрнида француз услубидаги янги боғ барпо қилинган. Боғ номи эса ҳозирга қадар ўзбек номи билан сақланиб қолган . “Бу боғ ҳозирда жуда кичик бўлиб қолган, дейди – муаллиф билан Twitter орқали суҳбатда ушбу боғ яқинида болалик йиллари ўтган Ёсин – Шундай бўлсада, бу жой ҳамон Қоҳиранинг энг сўлим ва салқин манзилларидан бири, боғ атрофида XVIII-XIX асрларда ўрта осиёлик туркийлар яшаганлиги тўғрисида маълумотларни эшитганман, аммо ҳозир уларни фарқлаб бўлмайди. Баъзан Ўзбакия маҳалласида яшовчи маҳаллий аҳоли орасида бухорийлар, туркистонийлар ва ўзбакилар номли гуруҳларни учратиш мумкин. Улар араб тилида сўзлашади, урф-одатлари ҳам бизникидан фарқ қилмайди”.

Умм Кулсум куйлаган Ўзбакия театри

Ўзбакия боғининг ичида бугунги кунда миллий театр номи билан маълум, ўз даврида эса “Ўзбакия театри” номи билан машҳур бўлган катта театр жойлашган. Театр 1928 йилда ўз фаолиятини бошлаган бўлиб, бугунги кунга қадар Яқин Шарқдаги энг қадимий ва катта театрлардан биридир. Француз ва усмонийлар меъморчилик услубида қурилган ушбу театрга ҳам Ўзбакия (ўзбек) театри номи берилган эди. Катта авлод орасида бу ном ҳамон сақланиб қолган [5]. Бу машҳур театрда ХХ аср араб театр ва мусиқа санъатининг энг ёрқин асарлари саҳналаштирилган. Араб қўшиқчилик санъатининг машҳур вакилларидан бири Умм Кулсум ҳам ўз даврида Ўзбакия театрида концерт дастурларини тақдим қилган[6].

“Ўзбек девори” – Нагиб Маҳфузнинг севимли маскани

Ўзбакия (ўзбек) боғининг шимолий деворларига туташ ҳудудда бутун дунёга “Қоҳирадаги Ўзбакия (ўзбек) девори”(св̮р ал’в̮збкйт) номи билан машҳур бўлган китоб ярмаркаси жойлашган. У 1926 йилдан ҳозирга қадар худди шу ном билан фаолият юритиб келади[7]. Бу китоб ярмаркасининг этник ўзбеклар билан бирор бир боғлиқлиги бўлмасада, бироқ унинг Ўзбакия деб номланиши тарихдан бу ҳудудларда Ўрта Осиёдан келган ўзбек муҳожирларининг аждодлари яшаганлигининг яна бир исботидир. Асосан кўҳна ва арзон китоблар билан савдо қилувчи бу маскан йиллар давомида минглаб олимларнинг шаклланиши учун замин бўлган дунёга машҳур ёзувчи, Нобель мукофоти совриндори Нагиб Маҳфузнинг ҳам севимли масканларидан бири Ўзбакия девори эди. Муаллиф тадқиқотга тайёргарлик кўриш даврида узоқ йиллардан бери “ўзбакия девори” китоб ярмаркасига бориб харидлар қиладиган доктор Ҳилол Абдураззоқ билан суҳбатлашди. “Бу ер талабалар, тадқиқотчилар ва умуман китоб ихлосмандларининг севимли манзили ҳисобланади. Мен бу ерга келувчиларнинг ҳаммаси ҳам бу ерларда қачонлардир ўрта осиёликлар, жумладан, ўзбеклар, қозоқлар яшаганлигини билади деб айта олмайман, бироқ Миср зиёлилари мамлакат тарихида мамлуклар даврида ўзбеклар аҳамиятга эга бўлганлигини яхши билади”,- деди Ҳилол Абдураззоқ.

Дамашқдаги ўзбеклар

Бугунги кунда Дамашқ шаҳрининг тарихий марказларида ўзбек этноси билан боғлиқ бўлган кичик маҳаллалар, кўчалар, тарихий масжидлар ва мадрасалар сақланиб қолган. Маълумотларга кўра, 2010 йилларда Суриянинг Дамашқ ва Ҳалаб (Алеппо) шаҳарларида таҳминан бир неча минг ўзбеклар (бухорийлар) яшаган. Тарихий манбаларда ўрта осиёликлар, жумладан ўзбеклар Дамашқ шаҳрига туркий мамлуклар билан бирга кириб келгани ҳақида маълумотлар бор. Миср тарихида бўлгани сингари Сурия тарихида ҳам Тулуния ва Ишхидий амирликлари катта сиёсий ва ҳарбий таъсирга эга бўлишган. Мамлуклар даврида ўрта осиёлик йирик мулкдорлар, қўшин қўмондонлари ва сиёсий арбоблар Дамашқда масжидлар, мадраса ва хонақоҳлар қурган.

XVIII-XIX асрларда ўрта осиёликлар ҳаж зиёрати учун Сурия ҳудудларига Эрон орқали ўтувчи карвон йўллари билан кириб келган. Маълумотларга кўра, бу даврда Дамашқ Ўрта Осиёдан Эрон орқали ўтувчи ҳаж йўлининг сўнгги бекати бўлган. Кўплаб зиёратчилар, ҳаж сафаридан қайтишда шу ерда яшаб қолиб кетишган. Уларнинг махсус хонақоҳлари (такялари) бўлган. Жумладан, Усмоний пошшолар даври ҳали тугамаган бир даврда, Муродия такяси ташкил қилинган бўлиб, бу такяни асли ўрта осиёлик нақшбандия тариқатининг ёрқин вакилларидан бири бўлган МуродМуҳаммад ал Бухорий номи билан боғлашади, бу ерда нақшбандий тариқатининг суфийлари йиғилишган, ҳожилар учун вақтинчалик бошпана вазифасини бажарган. Бу такя Дамашқнинг ал-Вард маҳалласида жойлашган. Мазкур такя таркибида Муродия жомеъси ҳам бўлиб, у Дамашқдаги катта жомеълардан бири ҳисобланади. Шунингдек, Дамашқда ҳозирга қадар сақланиб қолган Ал-Афрам жомеьсини ҳам ўрта осиёликлар билан боғлашади, у эски Дамашқнинг Ал-Муҳажирин маҳалласида жойлашган. Ўрта осиёликлар Дамашқнинг турли маҳаллаларида яшаганлиги маълум, жумладан, ал-Азбакия, ал-Мухажирин, Аннабаа Ассалихия, Суксаружа, ал-Майдан ва ал-Қадам ва бошқалар [8].

ХХ асрда Ўрта Осиёда бошланган колхозлаштириш ва ундан сўнг бўлиб ўтган Сталин қатағонлари даврида ўрта осиёликлар аввал Афғонистонга, сўнгра Яқин Шарқдаги катта шаҳарларга кўчиб кетган. Улар Яқин Шарқдаги катта шаҳарларга жумладан, Дамашқ шаҳрига ҳам бориб жойлашган. Дамашққа келган ўрта осиёликлар орасида Бухоро амирлари, Қўқон хонлари оиласига мансуб хон авлодлари, хонликда юқори лавозимларда ишлаган амалдорлар, ҳарбийлар, шайхул исломлар бўлган, шунинг учун ҳам улар бу ерларда катта қийинчиликларга учрамасдан тез орада давлат ва жамиятда ўз ўринларини топишган. Улар умумий ном билан бухорийлар деб номланган. Ўрта осиёликлар орасидан ҳарбий амалдорлар, сиёсатчилар, йирик тадбиркорлар, кўплаб олимлар ва муфтийлар етишиб чиққан. Хусусан, ўз даврида Насохи Ал-Бухорий Сурияда юқори ҳарбий лавозимларда ва бош вазир вазифаларида фаолият юритган. Тилшунос олим, профессор Бурҳон Бухорий нафақат Сурия илмий жамоатчилигида балки ўзбек олимлари орасида таниқли олимлардан биридир.

Бир сўз билан айтганда худди, Саудия Арабистони, Иордания, Қуддус ва Қоҳирада бўлгани сингари Дамашқдаги миллатдошларимиз бунёдкорлиги билан, ватан, ислом дини ва ўзлари яшаб турган жамият тараққиёти йўлида садоқат билан хизмат қилганлар, натижада яхши ном ва ҳурматга сазовор бўлганлар.

Бирор бир халқ тарихини ўрганишда, халқ яшаб турган макон билан чекланиш, унинг дунё тарихидаги ўрни ва таъсирини англашга имкон бермайди. Жорий йилнинг май ойида эълон қилинган мақолада Ўрта осиёликларнинг Арабистон ярим оролидаги тарихи ҳақида ҳикоя қилинган бўлса, мазкур мақолада уларнинг тарихини Яқин Шарқнинг икки буюк шаҳарлари Қоҳира ва Дамашқ бўйлаб қидирдик. Мақолани тайёрлашда профессор Камолиддин Шамсиддиннинг ўзбек такялари ҳақидаги туркум мақолаларидан, профессор Мухаммад ал-Бухорийнинг блогидан олинган ва мисрлик тарихчи олим Ҳилол Абдураззоқ тақдим этган маълумотлардан ва тадқиқотчи Музаффархон Жониевнинг дастлабки илмий хулосаларидан фойдаланилди.

Манба:Uzanalitics.com