Халқаро кулгу куни – бутун дунёда ижобий кайфият ва саломатлик рамзи сифатида нишонланадиган ажойиб сана. Аммо, агар биз бу мавзуни ўзбек жамияти контекстида кўриб чиқсак, кулгу нафақат индивидуал ҳолат, балки бой тарихга эга ижтимоий-маданий феномен сифатида ҳам алоҳида аҳамият касб этишини кўрамиз. Бугунги кунда ўзбек халқининг ҳаётида кулгу қандай ўрин тутади? "Миллион", "Браво", "Дизайн", Аваз Охун каби замонавий сўз усталарининг роли қандай? Қадимий ва бетакрор аския санъатининг ўрни нимада? Тақлид санъатининг муаммолари ва уларнинг ечимлари нималардан иборат? Келинг, шу каби саволларга биргаликда жавоб излаймиз.
Кулгу – миллий менталитет ва анъаналарнинг бир қисми
Ўзбек халқи азалдан меҳмондўстлиги, очиқкўнгллиги ва ҳазилкашлиги билан ажралиб турган. Тўйлар, маъракалар, оилавий давралар – буларнинг барчаси кулгу ва шодлик билан йўғрилган. Ҳатто, оғир дамларда ҳам ўзбеклар ўзига хос юмор билан вазиятни юмшатишга, бир-бирига далда бўлишга ҳаракат қилишган. "Қўшнининг товуғи ғоздек кўринади", "Эшак ҳам ўз эгасини танийди" каби мақолларда ҳам халқнинг ҳаётга ирониқ ва доно назар ташлаш хусусияти яққол кўринади. Бундан ташқари, ўзбек халқининг бой фольклорида латифалар, ҳазил-мутойибалар алоҳида ўрин эгаллайди. Демак, кулгу ўзбек жамияти учун шунчаки вақтни ўтказиш воситаси эмас, балки миллий менталитет ва анъаналарнинг ажралмас бир қисмидир.
Аския – халқнинг оғзаки ижоди ва бебаҳо мероси
Ўзбек халқининг номоддий маданий меросининг ёрқин намуналаридан бири бу – аския санъатидир. Тўғри, 2014 йилда ЮНЕСКО томонидан "Аския" инсониятнинг номоддий маданий мероси репрезентатив рўйхатига киритилган. Аския – бу оғзаки ижоднинг ўзига хос жанри бўлиб, икки ёки ундан ортиқ кишининг ўзаро ҳажвий савол-жавоб, мунозара тарзида кечадиган сўз ўйинидир. Аскияда донолик, фаросат, теран фикрлаш ва сўзга чечанлик каби хислатлар мужассамлашган. Аскиячилар кундалик ҳаётнинг долзарб муаммоларини, ижтимоий воқеаларни ҳажвий тарзда талқин қилиб, томошабинларга завқ бағишлайдилар ва айни пайтда уларни фикрлашга ундайдилар. Аския асрлар давомида халқ оғзида яшаб келган ва бугунги кунда ҳам ўз аҳамиятини йўқотмаган.
Замонавий ўзбек кулгусининг юлдузлари ва уларнинг аския билан боғлиқлиги
XXI асрга келиб, ўзбек кулгуси янгича шакл ва мазмун касб этди. Телевидение ва интернетнинг ривожланиши билан "Миллион", "Браво", "Дизайн" каби кулги жамоалари, шунингдек, Аваз Охун каби яккахон сўз усталари миллионлаб мухлислар қалбидан жой олди. Гарчи уларнинг ижоди замонавий форматда бўлса-да, уларнинг кўпгина ҳазилларида, саҳна кўринишларида аскияга хос бўлган сўз ўйинлари, муболаға, ирония ва халқона юмор элементларини учратиш мумкин. Айрим ҳолларда, бу жамоалар ўз чиқишларида аския элементларидан фойдаланиб, анъанавий ва замонавий кулгуни уйғунлаштиришга ҳаракат қилишади.
- "Миллион": Ўткир ижтимоий мавзуларни ҳажвий тарзда ёритишда аскияга хос бўлган мунозара ва савол-жавоб усулларидан фойдаланиши мумкин.
- "Браво": Интеллигент юмор ва нозик ҳазилларда аскиянинг мазмунли ва доно сўз ўйинларига ҳамоҳанглик сезилади.
- "Дизайн": Ёшларбоп юморда ҳам аскиянинг тезкорлиги ва жонлилигига ўхшаш элементларни кўриш мумкин.
- Аваз Охун: Ўзига хос сўз услуби ва халқона ибораларни қўллаш маҳорати унинг ижодида аскиянинг руҳи яшаётганини кўрсатади.
Бу каби ижодкорлар ва жамоалар ўз ижоди билан ўзбек жамиятига ижобий кайфият улашиб, одамларнинг кундалик ташвишларидан бироз бўлса-да чалғишларига ёрдам беради. Уларнинг кулгуси орқали жамиятдаги айрим муаммолар ҳам кўтарилиб, муҳокама қилинади, бу эса аскиянинг тарбиявий аҳамиятини эслатади.
Тақлид санъати: имкониятлар ва аскияга муносабат
Ўзбек саҳнасида тақлид санъати ҳам ўзига хос ўринга эга. Айрим актёрлар ва комиклар машҳур шахсларнинг овозлари, ҳаракатлари ва нутқларини маҳорат билан тақлид қилиб, томошабинларни кулдиришади. Тақлид санъатининг аския билан ўзаро муносабатига келсак, аскияда ҳам маълум маънода тақлид элементлари мавжуд бўлиши мумкин – масалан, ҳаётдаги турли хил вазиятларни ёки инсонларнинг характерларини ҳажвий тарзда кўрсатиш. Аммо, аския асосан сўзга асосланган ва импровизацияни талаб қилса, тақлид кўпроқ визуал ва аудиал ўхшашликка эътибор қаратади.
Тақлид санъатининг ривожланишида қуйидаги муаммолар мавжуд:
- Ижодий ўзига хосликнинг етишмаслиги: Баъзи тақлидчилар фақатгина машҳур образларни такрорлаш билан чекланиб қолишади ва ўзларининг ижодий фикрларини намоён қила олишмайди. Бу эса тақлид санъатининг ривожланишига тўсиқ бўлиши мумкин.
- Авторлик ҳуқуқининг бузилиши: Баъзи ҳолларда тақлидчилар муаллифлик ҳуқуқини бузган ҳолда, бошқаларнинг асарларидан рухсатсиз фойдаланишлари мумкин. Бу эса ижодкорларнинг ҳақ-ҳуқуқларини поймол қилади.
- Саёз ва бир хил образлар: Айрим тақлидлар фақатгина ташқи ўхшашликка эътибор қаратиб, образнинг ички дунёсини ва характерини очиб бера олмайди. Бу эса тақлиднинг сифатини пасайтиради.
Муаммоларнинг ечимлари ва аскиянинг ўрни
Тақлид санъатининг ривожланиши ва юқоридаги муаммоларнинг ечилиши учун қуйидаги чораларни кўриш мумкин:
- Ёш тақлидчиларни қўллаб-қувватлаш: Ёш ва иқтидорли тақлидчиларга ўз ижодий салоҳиятларини намоён қилишлари учун майдон яратиш, уларни малакали мутахассислардан сабоқ олишларини таъминлаш лозим. Бунда аския санъати усталарининг тажрибаси ҳам қўл келиши мумкин, чунки аскиячиларнинг сўзга усталиги ва импровизация маҳорати тақлидчиларга ҳам фойдали бўлиши мумкин.
- Авторлик ҳуқуқини ҳурмат қилиш маданиятини шакллантириш: Тақлидчилар муаллифлик ҳуқуқига риоя қилишлари, бошқаларнинг асарларидан фойдаланганда рухсат олишлари ва манбани кўрсатишлари зарур.
- Ижодий изланишга ундаш: Тақлидчиларни фақатгина такрорлашдан қочиб, ўзларининг ноёб образларини яратишга, янгича ёндашувларни қўллашга рағбатлантириш керак. Аския санъатининг ижодий эркинлиги ва мавзуларнинг хилма-хиллиги тақлидчиларга ҳам илҳом бериши мумкин.
- Танқидий фикрлашни ривожлантириш: Томошабинлар ҳам тақлиднинг сифатига баҳо беришда фаол бўлишлари, саёз ва бир хил образларни қабул қилмасликлари лозим. Аскиянинг теран мазмуни ва ижтимоий аҳамияти томошабинларнинг дидини шакллантиришга ёрдам бериши мумкин.
Хулоса ўрнида
Кулгу ўзбек жамиятининг ажралмас қисми бўлиб, у нафақат кайфиятни кўтариш, балки ижтимоий муносабатларни мустаҳкамлаш, муаммоларни ҳажвий тарзда кўтариб чиқиш, миллий ўзига хосликни сақлаб қолиш ва номоддий маданий меросни асрашда муҳим рол ўйнайди. "Миллион", "Браво", "Дизайн", Аваз Охун каби замонавий ижодкорлар билан бир қаторда, ЮНЕСКО томонидан эътироф этилган аския санъати ҳам халқимизнинг бебаҳо меросидир. Тақлид санъати ҳам ривожланиб, ўз ўрнига эга бўлиши учун мавжуд муаммоларни бартараф этиш ва анъаналар билан замонавийликни уйғунлаштириш зарур. Зеро, соғлом кулгу – соғлом жамиятнинг гарови, миллий меросимиз эса бу бойликни келгуси авлодларга етказиш вазифасини юклайди.