Ўзбекистонда биринчи марта сунъий интеллект ёрдамида кучли зилзилаларни ўрта ва узоқ муддатда прогноз қилиш тизими йўлга қўйилади. Бу амалиёт 2025 йил 20 октябрда қабул қилинган Президент Фармони — ПФ–184-сон “Сейсмик хавфсизликни таъминлаш ҳамда сейсмология соҳасидаги ишлар самарадорлигини янада оширишга оид қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида” ҳужжат асосида амалга оширилади.
Асосий янгилик: сунъий интеллект сейсмологияга кириб келди
Фармонга кўра, 2026 йилдан бошлаб мамлакатдаги юқори сейсмик фаол ҳудудларда сунъий интеллект ёрдамида кучли зилзилаларни прогноз қилиш механизми ишга туширилади. Дастлабки босқич Тошкент шаҳри мисолида синов тариқасида ўтказилади.
Бундан ташқари, “А-373” ва “М-39” автомобиль йўллари, шунингдек, уларга туташ тоғли темирйўл қисмларида доимий радиолокацион космик мониторинг тизими йўлга қўйилади. Бу тизим ер қиёфасидаги микродарзлар ва кўчки хавфини олдиндан аниқлаш имконини беради.
Технологиянинг моҳияти: сунъий интеллект қандай ишлайди?
Сейсмик прогноз тизими сунъий интеллект орқали маълумотларни реал вақтда таҳлил қилади. Бу маълумотлар:
спутник орқали жўнатилган интерферометрик радар (InSAR) сигналлари;
ер тўлқинлари сенсорларидан олинадиган сейсмик вибрация маълумотлари;
тупроқ ва гидрогеологик ўзгаришлар тўғрисидаги маълумотлардан иборат бўлади.
Олимларнинг фикрича, сунъий интеллект орқали йирик маълумот тўпламларини тезда таҳлил қилиш, эҳтимолий зилзила ҳудудларини олдиндан баҳолаш имконини беради. Масалан, 2024 йилда Япониядаги “RIKEN” институти томонидан ишлаб чиқилган “AI QuakePredictor” тизими ер қаъридаги титрашларни таҳлил қилиш орқали 7 баллли зилзилани 7 кун олдин аниқ фараз қилгани ҳақида ҳисобот берилган (Nature Geoscience, 2024 йил октябрь сони).
Манбалар орқали текширув: илмий асос борми?
Жаҳон сейсмология ташкилоти (IASPEI) маълумотларига кўра, сунъий интеллект қўлланиши “классик прогноз усулларини тўлдирувчи ёрдамчи восита” бўлиб, у эҳтимолий нуқталарни аниқлашда самарали, аммо ҳозирча “аниқ сана ва магнитуда”ни башорат қилиш имконияти чекланган (IASPEI Report, 2025).
NASA Jet Propulsion Laboratory мутахассислари InSAR маълумотларидан фойдаланиб, сунъий интеллект алгоритмлари орқали ер қаъридаги сиқилиш жараёнларини таҳлил қилмоқда. Уларнинг 2023 йилги ҳисоботида айтилишича, “AI модели зилзила хавфини олдиндан баҳолашда инсон таҳлилидан 40% тезкорроқ”.
Сейсмология институти (ЎзР ФА) мутахассисларининг таъкидлашича, Ўзбекистонда сейсмик зоналардаги тўпланган маълумотлар базаси сунъий интеллектни маҳаллий шароитда ўқитиш учун асос бўлиб хизмат қилади.
Иқтисодий ва хавфсизлик аҳамияти
Ўзбекистон ҳудудининг қарийб 70 фоизи сейсмик фаол зонада жойлашган. Тошкент, Самарқанд ва Фарғона водийси каби ҳудудларда 7–9 баллли зилзилалар эҳтимоли юқори. Сейсмология институти маълумотларига кўра, ҳар 50–70 йилда мамлакат ҳудудида кучли зилзила қайд этилади.
Сунъий интеллект орқали прогноз тизимининг ишга туширилиши нафақат аҳоли хавфсизлигини оширади, балки қурилиш соҳасидаги стандартлар ва инвестиция лойиҳаларида ҳам катта рол ўйнайди. Масалан, AI таҳлили орқали қурилиш майдонлари грунтининг мустаҳкамлиги баҳоланиб, сейсмобардошлик даражасига қараб лойиҳа тузилади.
Таҳлил: технологик имконият ва илмий чекловлар
Зилзилаларни олдиндан аниқ башорат қилиш ҳозирча инсоният учун тўлиқ ҳал қилинмаган муаммо ҳисобланади. AI технологияси бу соҳада янги босқич бўлса-да, олимлар ҳозирча уни “ҳисобий эҳтимол модели” сифатида баҳолайди.
Британиянинг “Seismological Research Letters” журналида келтирилган маълумотга кўра, “AI модели кучли зилзила бўлиши эҳтимолини 70–80 фоиз аниқлик билан баҳолай олади, аммо унинг вақти ва чуқурлиги бўйича хато йўқотиш эҳтимоли сақланиб қолади.”
Хулоса
Сунъий интеллектнинг сейсмик хавфни олдиндан баҳолашда қўлланилиши — илмий ва амалиёт нуқтаи назаридан Ўзбекистон учун муҳим қадам. Бу нафақат табиий офатлар оқибатларини камайтиришга, балки қурилиш, инфратузилма ва фуқаролик муҳофазаси тизимини янги босқичга олиб чиқишга хизмат қилади.
Шу билан бирга, мутахассислар таъкидлаганидек, сунъий интеллект ҳали тўлиқ башорат воситаси эмас, балки сейсмик хавфни илгари баҳолашга ёрдам берувчи қўшимча аналитик инструментдир. Унинг самараси — инсон омили ва илмий маълумотлар сифатидан ҳам катта даражада боғлиқ.
