Ўзбекистонда кредит тўловини ўз вақтида амалга оширишга қийналаётганлар учун янги ҳуқуқий механизм ишга туширилмоқда. Марказий банкнинг 2025 йил 9 октябрдаги қарорига кўра, тижорат банклари эндиликда қийин аҳволга тушган истеъмолчиларнинг кредит енгилликлари бўйича аризаларини қандай тартибда қабул қилиш ва кўриб чиқишини аниқ белгилаб бериши шарт бўлади. Бу, амалда, банклар учун мажбурий “инсонпарварлик протоколи”ни жорий этиш демакдир.
Энг муҳим ўзгариш — банклар реструктуризация тартибини расмий веб-сайтларида аниқ-равшан эълон қилиши шартлиги. Бу шаффофликни оширади, истеъмолчи эса қачон, қандай ҳолатда ва қайси ҳужжатлар асосида енгиллик сўраш ҳуқуқига эга эканини олдиндан билади. Илгариги амалиётда бу масала банкдан банкқа фарқ қилар, тартиблар эса кўп ҳолларда ёпиқ бўлгани боис, ўзаро ишончга путур етказарди.
Қарорга кўра, банклар эндиликда кредит муддатини узайтириш, фоизни қайта кўриб чиқиш, жарима ва пеняларни қисқартириш каби енгиллик турларини очиқ-ошкора баён этиши лозим. Айниқса, молиявий қийинчилик, оғир ҳаётий вазият (масалан, ишсиз қолиш, оилавий инқироз, касаллик), ёки форс-мажор ҳолатлар (табиий офатлар, техноген ҳодисалар) сабабли тўлов имконияти чекланганлар рўйхати ҳуқуқий жиҳатдан мустаҳкамланди.
Эътиборли жиҳат: ҳомиладорлик ва туғиш таътилидаги аёллар учун махсус имтиёз — кредит тўловини 10 ойгача узайтириш тартиби банк регламентида алоҳида ва мажбурий тарзда кўрсатилиши шарт. Бу талаб аёллар молиявий хавфсизлиги нуқтайи назаридан муҳим ҳуқуқий кафолат бўлиб, оилавий режалар ва иқтисодий барқарорликка сезиларли ёрдам беради.
Яна бир муҳим жиҳат — банклар фақат аризани қабул қилиш билан чекланиб қолмайди. Улар аризага илова қилиниши керак бўлган ҳужжатлар рўйхати, уни кўриб чиқиш муддати, баҳолаш мезонлари ва якуний қарор ҳақида истеъмолчини қай тарзда хабардор қилишлари ҳақида аниқ тартиб ишлаб чиқиши лозим. Бундай ёндашув банклар фаолиятига қоидалар эмас, балки мажбурий стандарт сифатида татбиқ этилади.
Бу ўзгаришлар нима беради?
Биринчидан, кредит юки билан боғлиқ ижтимоий тангликни юмшатади. Ҳозирги шароитда аҳоли орасида қарздан қутула олмаслик хавфи юқори. Реструктуризация механизмларининг аниқ белгиланиши одамларга молиявий "йўл харитаси"ни беради.
Иккинчидан, банк тизимига ишонч ортгани билан кредитлар сифати ҳам яхшиланади. Аниқ тартиб-қоидалар банклар учун ҳам фойдали — чунки реструктуризация тўловларга реал имконияти бор, лекин вақтинча қийналаётган мижозни сақлаб қолиш имконидир.
Учинчидан, бу қарор молиявий саводхонликни оширишга ҳам хизмат қилади. Аниқ қоидалар очиқ бўлса, одамлар ўз ҳуқуқларини билиб, ўз вақтида мурожаат қилиш имконига эга бўлади.
Шу билан бирга, янги тартиб баъзи саволларни ҳам келтириб чиқаради: банклар аризаларни адолатли баҳолайдими? Меъёрий чекловлар қандай назорат қилинади? Форс-мажорни тасдиқлашда ортиқча бюрократия юзага келмайдими? Бу каби саволлар амалиёт давомида ойдинлашади, аммо асосий ўзгариш — банк-мижоз муносабатининг инсонпарварлашуви — шубҳасиз ижобий тамойилни белгилайди.
Марказий банкнинг ушбу қарори молиявий хизматлар бозорини тартибга солишда муҳим босқич сифатида баҳоланмоқда. Эндиликда ҳар бир банк мижозни оғир аҳволда ёлғиз қолдирмаслик учун режаси, тартиби ва жавобгарлигига эга бўлиши шарт.
