Ўзбекистонда нафақа ва ижтимоий ёрдам пулларидан кредит қарздорлигини ундириш расман тақиқланди. Бу Марказий банкнинг 2025 йил 28 октябрда қабул қилинган янги қароридан келиб чиқади. Қарор Адлия вазирлиги томонидан давлат рўйхатидан ўтказилган ва расмий эълон қилинган кундан уч ой ўтиб кучга киради.
Бу янгилик аҳолининг молиявий ҳимоясида муҳим қадам сифатида баҳоланмоқда. Чунки сўнгги йилларда банклар фуқароларнинг ижтимоий нафақа карталаридан кредит қарзини акцептсиз — яъни мижоз розилигисиз ечиб олиш ҳолатлари кўп қайд этилган. Бу эса нафақа ва ижтимоий ёрдамларнинг мақсадидан чиқиб кетиши, фуқароларнинг асосий даромад манбаси йўқолишига олиб келган.
Янги қарор нима дегани?
Марказий банк қабул қилган низомга киритилган ўзгаришлар банклар ва мижозлар ўртасидаги муносабатни янада шаффоф ва адолатли қилишга қаратилган. Ҳужжатга кўра, эндиликда:
Ижтимоий нафақа ва ёрдам пулларини кредит қарзи учун ундириш мутлақо тақиқланади. Бу нафақа олувчиларнинг асосий яшаш маблағини ҳимоя қилади.
Банклар мижозга кредит беришдан олдин эҳтимолий таваккалчиликлар ҳақида чеклист тақдим этиши шарт. Бу фуқароларни кредитнинг ҳақиқий шароити билан тўлиқ таништиришни таъминлайди.
Кредитларни онлайн расмийлаштиришда олдиндан белгиланган “розилик белгиси” (✅) қўйиш амалиёти тақиқланади. Яъни фойдаланувчи ҳар бир шартга ўзи онгли равишда розилик бериши керак.
Ҳомиладорлик ва туғиш таътилидаги аёллар кредит тўловини 10 ойгача кечиктириш ҳақида ариза бериш ҳуқуқига эга бўлади.
Марказий банкнинг расмий изоҳида таъкидланишича, “нафақа маблағларини қарз сўндиришга йўналтириш фуқароларнинг инсон шаъни ва ижтимоий адолат тамойилларига зид”.
Нима учун бу қарор зарур бўлди?
2022–2024 йилларда оммавий ахборот воситаларида ва ижтимоий тармоқларда фуқароларнинг нафақа карталаридан қарз ундирилгани ҳақида кўплаб шикоятлар тарқалган. “Spot.uz” ва “Gazeta.uz” таҳлилларига кўра, айрим банклар мижознинг умумий карта ҳисобидан маблағ ечишни автоматик тарзда амалга оширган, ҳатто бу ҳисоб нафақа картаси эканини ҳисобга олмаган ҳолатлар ҳам кузатилган.
Марказий банк бу ҳолатларни “инсофсиз амалиёт” деб баҳолаган ва 2024 йил декабридан бошлаб банкларга огоҳлантириш берган эди. Янги қарор — айнан шу назоратнинг ҳуқуқий асосга эга бўлган давоми ҳисобланади.
Халқаро амалиёт билан таққослаш
Бундай қадам фақат Ўзбекистонга хос эмас. Масалан, Европа Иттифоқининг истеъмол кредитлари бўйича умумий директивасига кўра (Directive 2008/48/EC), давлат ёрдами ёки ижтимоий нафақаларни қарз ундириш учун ечиб олиш қатъиян ман этилган. Хитой ва Ҳиндистонда ҳам шундай ҳуқуқий ҳимоя мавжуд — ижтимоий ёрдам давлатнинг ижтимоий контракт қисми ҳисобланиб, унинг иқтисодий мажбуриятлар билан аралаштирилиши мумкин эмас.
Бу амалиёт Ўзбекистоннинг молиявий сиёсатини халқаро стандартларга яқинлаштираётганини кўрсатади.
Потенциал муаммолар ва эҳтимолий хавфлар
Шу билан бирга, иқтисодий нуқтаи назардан бу қарор банк тизими учун маълум таваккалчиликларни ҳам келтириши мумкин. Яъни, нафақа олувчи мижозлар сони юқори бўлган тижорат банкларида қарз қайтариш даражаси қисман пасайиши эҳтимоли бор.
Марказий банк бу хавфни “реструктуризация” орқали юмшатмоқчи — банклар эндиликда молиявий қийинчиликка тушган мижозларнинг қарз тўлов муддатини узайтириш ёки фоизни қайта кўриб чиқиш бўйича аризаларни кўриб чиқиши керак бўлади. Бу тизим фуқароларни банкротлик ёки “қора рўйхат”га тушишдан сақлашга ёрдам беради.
Ижтимоий адолат нуқтаи назаридан
Ижтимоий нафақа — бу давлатнинг аҳоли заиф қатламини қўллаб-қувватлаш воситаси. Уни қарз ундириш воситаси сифатида ишлатиш нафақат қонунга, балки адолат тамойилига ҳам зиддир. Инсон ҳуқуқлари бўйича БМТ қўмитаси 2023 йил ҳисоботида шундай таъкидлаган эди:
“Ҳар қандай давлат нафақа ёрдамини иқтисодий инструмент эмас, балки инсон қадр-қимматини сақлаш воситаси сифатида кўриши лозим.”
Бу жиҳатдан, Ўзбекистоннинг янги ҳуқуқий механизми нафақат иқтисодий, балки ахлоқий ва ижтимоий сиёсатда ҳам муҳим бурилиш сифатида баҳоланади.
Хулоса
Нафақа маблағларидан қарз ундиришни тақиқлаш — давлатнинг фуқаро манфаатларини тижорат манфаатларидан устун қўйишини англатади. Бу қарор қисқа муддатда банклар учун қийинлик туғдириши мумкин, аммо узоқ муддатда фуқароларнинг банк тизимига бўлган ишончини мустаҳкамлайди.
Ҳукумат ва банклар бу жараённи тўғри бошқарса, молиявий адолат ва ижтимоий барқарорликка эришиш мумкин бўлади.
