Зўравонлик оқибатлари камдан-кам ҳолларда изсиз кетади. Қолган жароҳатлар онгостида қолади, ҳатто ўзи буни англамаса ҳам, одамга таъсир қилишни давом эттиради. Жабрланувчи бу ҳолатда умрбод қолиб кетиши мумкин ва баъзида фожиали тарзда тажовузкорга айланиб, ўз ҳаракатларини тажрибаси билан оқлайди. Буни енгиш мумкинми? Тошкентда бўлиб ўтаётган NeUyat кўргазмаси ушбу масалага бағишланган.

Тадбир кетма-кет учинчи йил зўравонликка қарши Nemolchi.uz лойиҳаси томонидан амалга оширилмоқда. Бу йил у 2 ноябрда очилди. Унда зўравонлик муаммоси ва унинг узоқ муддатли оқибатлари ҳақида хабардорликни оширишга интилаётган замонавий рассомлар ва фаоллар томонидан яратилган инсталляциялар мавжуд. Ҳар-бир кўргазма-бу арт-форматда яратилган ҳикоядир.

"Кўргазма ғояси 2022 йилда санъат орқали медиа нарративнинг кенгайиши сифатида пайдо бўлди. Агар дастлаб жинсий зўравонликка эътибор қаратилган бўлса, бу йил мавзу аёллар ва қизларга нисбатан гендер зўравонлиги масалаларининг кенг доирасини қамраб олди", - деди кўргазма куратори ва Nemolchi.uz кўнгиллиси Нигина Худайбергенова.

"Болаликнинг сўнгги куни" номли экспозиция марказийлардан бири бўлди. У ҳаёти жароҳат туфайли вайрон бўлган ўспириннинг хонасини қайта тиклайди. Инсталляция болалик тугаган, дунё эса хавфли ва олдиндан айтиб бўлмайдиган лаҳзани англатади. Бу даҳшатли тажрибалардан сўнг хавфсизлик ҳолатига ва бепарво ёшликка қайтиш мумкин эмаслиги ҳақидаги метафора ҳисобланади.

Кейинги экспозиция - "Харитада бўлмаган жойлар" деб аталади. Бу эрда кўргазмага ташриф буюрувчилар шаҳар харитасида зўравонлик, харассмент ёки тегажонликка дуч келган жойларни белгилашлари мумкин.

Мазкур иш шаҳар муҳитида жинсий зўравонлик муаммосининг кўламини очиб беради ва томошабинларни зўравонлик энг кенг тарқалган жойларда – кўчаларда, автобусларда ва таълим муассасаларида қанчалик тез-тез содир бўлишини тушунишга мажбур қилади. Биз яшаётган шаҳар баъзан қандай хавфли бўлиб қолиши ҳақида ўйлаш учун бу макондир. 

Шунингдек, кўргазмада Ўзбекистонда фемицидга бағишланган инсталляция намойиш этилган. Унда 179 та тўқимачилик қўғирчоқлари мавжуд бўлиб, уларнинг ҳар бири зўравонлик қурбонлигини англатади. ЮНФПА маълумотларига кўра, 2021 йилда республикада аёллар ва қизларни ўлдириш ҳолатлари айнан шунчани ташкил қилган.

Худди шундай, “Кўринмас рақамлар” инсталляциялари ҳам тайёрланган. Қизил устунли шаффоф варақлардан ясалган арт-объект 2015 йилдан 2021 йилгача Ўзбекистонда фемицид бўйича статистик маълумотларни акс эттиради.

"Зўравонлик зўравонликни келтириб чиқаради" номли объект зўравонлик қурбони қолиб кетган вақт оралиғини кўрсатади. Ундан омон қолган ва жароҳатларини тузатмаган одам унга қайта-қайта қайтишга маҳкум.

Жароҳат унутилмайди: у онгостида қолади, одам ўзи билмаган ҳолда бутун умри давомида у билан яшайди, шу ҳолатда қолиб кетади. Кўпинча, бу зўравонлик қурбонининг ўзи тажовузкор бўлишига олиб келиши мумкин, инсон зўравонлигини ўтмиши билан оқлайди. Шундай қилиб, муаллифлар савол билан мурожат қилишади: циклни бузиш ва сиртмоқдан чиқиш мумкинми?

NeUyat нафақат кўргазма, балки аёллар учун хавфсиз ва муносиб жамият яратиш йўлидаги муҳим қадамдир. Кўргазма ташкилотчилари ва иштирокчилари жамиятга жавобини топиш   осон бўлмаган, аммо муҳокама қилиниши керак бўлган саволларни беришни таклиф қилишади. Нигина Худайбергенова таъкидлаганидек, лойиҳа зўравонликдан омон қолганларнинг уят маданиятини йўқ қилишга қаратилган: "Зўравонликдан омон қолиш уят эмас, уни содир этишдан уялиш лозим".

Ҳар йили кўргазмани ташкил этиш учун open call эълон қилинади, бу тажриба ва иш тайёрлигидан қатъи назар, ҳамма учун очиқдир.

"Биз ишларнинг турли хиллигига интиламиз: фотосуратлар, видеоарт, расм, инсталляциялар қабул қилинади", - деб тушунтирди куратор.

Унинг сўзларига кўра, иштирокчилар учун зўравонлик мавзусини ахлоқий жиҳатдан қайта ишлашга ва кейинчалик умумий нарративга бирлаштирилган асарларни яратишга ёрдам берадиган воркшоплар мавжуд. Шунингдек, ташкилотчилар ишларни яратиш харажатларини қоплайдилар ва гонорар тўлайдилар, бу Марказий Осиёда камдан-кам учрайдиган амалиёт бўлиб қолмоқда.

"Биз рассом аёлларнинг ҳиссалари сезиларли бўлиши ва қадрланишини истаймиз", - деб таъкидлади Нигина.

Кўргазма сешанбадан якшанбагача пойтахтдаги 139 Documentary Center да бўлиб ўтади ва 14 декабргача очиқ бўлади.

Келажакда жамоа лойиҳани кўчма қилишни режалаштирмоқда, шунда ҳудудлар аҳолиси ҳам кўргазма билан танишишлари мумкин бўлади.