Ўзбекистонда алкоголь ва тамаки маҳсулотларини ишлаб чиқариш ҳамда айланмаси устидан назорат қилиш тизими янги босқичга кўтарилди. Ҳукумат қарори билан “Этил спирти, алкоголь ва тамаки маҳсулотларини ишлаб чиқариш ҳамда уларнинг айланмасида хавф даражасини таҳлил қилиш автоматлаштирилган тизими тўғрисида”ги Низом тасдиқланди. Ҳужжат Adliya вазирлигининг расмий манбаси орқали жамоатчиликка эълон қилинган.
Асосий янгилик — хавф таҳлилининг автоматлашуви
Янги низомга кўра, эндиликда алкоголь ва тамаки маҳсулотлари айланмаси билан боғлиқ хавф даражаси автоматлаштирилган электрон тизим орқали баҳоланади. Бу тизим ишлаб чиқаришдан тортиб экспорт, импорт, сақлаш ва сотиш жараёнларигача бўлган барча босқичларни қамраб олади.
Ҳукумат қарорининг 3-бандида таъкидланишича, “хавф таҳлилини амалга ошириш даврида тадбиркорлик субъекти фаолиятини тўхтатиб туриш ёки унга тўсқинлик қилиш тақиқланади”. Бу норма давлат назоратини инсон омилидан холи қилиш ва тадбиркорлар фаолиятини асоссиз чекловлардан ҳимоя қилишга қаратилган.
Тадбиркорлар хавф даражасига кўра тоифаланади
Низомга биноан, тадбиркорлик субъектлари уч тоифага бўлинади:
Юқори хавф даражаси — қонунбузарлик эҳтимоли катта бўлган субъектлар;
Ўрта хавф даражаси — муайян хатарларга эга субъектлар;
Паст хавф даражаси — қонунбузарлик эҳтимоли кам бўлган субъектлар.
Паст хавфли корхоналарга давлат органлари томонидан электрон огоҳлантириш юборилади, яъни улар текширувсиз тартибда фақат маълумотнома олади. Бу усул “назорат-огоҳлантириш” моделини шакллантиради ва профилактикага асосланган давлат сиёсатига мос келади.
Мутахассислар нуқтаи назари
Иқтисодий таҳлилчиларнинг таъкидлашича, “автоматлаштирилган хавф баҳолаш тизими назоратнинг сифат босқичига ўтишини англатади. Бу тадбиркорни ‘назорат объекти’ эмас, балки шерик сифатида кўрадиган ёндашувдир”.
Молия вазирлиги ахборот хизмати маълумотларига кўра, тизим дастлаб алкоголь ишлаб чиқарувчи 50 та йирик корхонада пилот тарзда жорий этилади. Кейинчалик у тамаки ва техник спирт бозорларига ҳам татбиқ этилади.
Таҳлил: рақамлашувнинг эҳтимолий самаралари
Автоматлаштирилган хавф таҳлили қуйидаги уч йўналишда самара бериши мумкин:
Шаффофлик: маҳсулот айланмаси ҳақидаги маълумотлар реал вақтда кузатилиб, сохта ҳужжатлар ва “чекдан ташқари” савдолар аниқланади.
Солиқ интизоми: электрон кузатув бюджет даромадларини оширади. Давлат солиқ қўмитаси маълумотларига кўра, 2024 йилда соҳа бўйича солиқ тушумларининг 14% қисми яширин айланмадан келган.
Тадбиркорлар учун қулайлик: хавф паст бўлса, текширувлар сони кескин камаяди ва фаолиятни тўхтатиш ҳолатлари йўқолади.
Бироқ мутахассислар таъкидлаганидек, тизим самараси маълумотлар базаси тўлиқлиги ва хавф моделларининг холислигига боғлиқ бўлади. Акс ҳолда, автоматлаштириш инсон омилини қисқартирмаган ҳолда бюрократик босимни рақамли шаклга ўтказиши мумкин.
Хулоса
Ўзбекистонда алкоголь ва тамаки бозори назоратини рақамлаштириш — давлатнинг иқтисодий хавфсизлик ва соф рақобатни таъминлаш стратегиясидаги муҳим босқичдир. Бу ислоҳот, агар тўғри амалга оширилса, нафақат бозор шаффофлигини, балки тадбиркорлар ишончини ҳам мустаҳкамлайди. Аммо натижа тизимнинг техник ишончлилиги ва институционал ҳамкорликка боғлиқ бўлади.
