2024 йилда Орол денгизига қарийб икки миллиард кубометр сув йўналтирилди. Шундай қилиб, Шимолий Оролдаги сув ҳажми 22 куб километрга етди, ўтган асрда эса бутун Орол денгизида сув миқдори 1068 куб километр бўлган. Бу ҳақда Қозоғистон сув хўжалиги ва ирригация вазири Оролни қутқариш халқаро жамғармаси бошқаруви йиғилишида маълум қилди.
“Бу йил Шимолий Оролга сув тўхтовсиз оқмоқда. Суғориш даврининг қизғин даврида Сирдарё бўйлаб денгизга секундига 80 кубометргача сув келиб тушди, бироқ бундан бир йил аввал секундига атиги олти кубометр сув келган. Сўнгги йилларда Шимолий Оролда сув ҳажми пасайиб бормоқда, бироқ 2024 йил бошидан буён яна кўтарила бошлади, бунга Қозоғистондаги сув тошқинлари ёрдам берди. […] Сув ҳажмини янада оширишни таъминлаш учун биз сув дипломатиясини кучайтирмоқдамиз ва Орол денгизини сақлаб қолиш лойиҳасининг иккинчи босқичини ишлаб чиқяпмиз”, – дейди Қозоғистон сув хўжалиги ва ирригация вазири Нуржан Нуржигитов.
Орол денгизини асраш лойиҳаси 1992 йилда Жаҳон банки ва БМТ Тараққиёт дастури иштирокида ишлаб чиқила бошланганди. Лойиҳанинг асосий мақсадлари денгиз ҳавзасидаги атроф-муҳит ҳолатини барқарорлаштириш, экотизимларни тиклаш ва Оролбўйи минтақасида сув ва ер ресурсларини бошқариш усулларини такомиллаштиришдан иборат.
Нуржигитов эълон қилган “сув дипломатияси”нинг яна бир таркибий қисми Қозоғистон президенти Қосим-Жомарт Токаев томонидан ўтган йили ташкил этилиши таклиф қилинган Марказий Осиё давлатлари учун халқаро сув-энергетика консорциумидир.
Эколог Евгений Симонов “Кедр” билан суҳбатда Орол денгизи ҳавзаси учун консорциум яратиш ғояси янгилик эмаслигини таъкидлади – “у камида 20 йилдан бери мавжуд бўлган ва консорциум парчаланганидан кейин туғилган. Совет Иттифоқида амалда мавжуд эди. СССРда Марказий Осиёнинг турли мамлакатларидаги иқтисодий комплекслар, жумладан, йирик гидро электр станциялари ва ирригация тизимлари ўзаро боғланган ва ўзаро манфаатли эди”.
Ҳозирги кунда турли ҳукуматлар, экспертлар ва халқаро ташкилотлар гуруҳлари консорциум ғоясига мутлақо бошқача мазмун киритмоқда. Қозоғистоннинг таклифи, афсуски, ҳозирча нима назарда тутилгани ҳақида аниқ тушунтиришлар билан берилмаган Шу билан бирга, илгари мавжуд бўлган консорциумни қайта тиклаш мумкин эмас, аниқроғи, айнан у Орол денгизини вайрон қилган. Саёзликка сув ресурсларини нотўғри бошқариш ва улкан сув инфратузилмаси қурилиши сабабчи бўлди. […] Шунинг учун мен бундай баёнотлардан эҳтиёт бўлардим. Бу лойиҳалар экологик жиҳатдан соғлом бўлиши шарт эмас. Улар, аксинча, агар илгари барча йирик лойиҳалар мамлакатлар ўртасидаги рақобат ва душманлик мавзуси бўлган бўлса, энди улар тинчлик мавзусига айланиши мумкинлигини таъкидлашга қаратилган”, — дея тушунтиради Симонов.
Орол денгизи — Ўрта Осиёдаги Ўзбекистон ва Қозоғистон давлатлари чегарасида жойлашган шўр кўл. Бир пайтлар дунёдаги тўртинчи энг катта кўл 1960-йилларда қурий бошлаган. Бу асосий озиқлантирувчи дарёлар – Сирдарё ва Амударё сувлари бошқа томонга бурилганидан кейин содир бўлган. Улар Оролбўйида қишлоқ хўжалигини ривожлантириш учун йўналтирилган – пахта майдонларини суғориш учун сув керак бўлган.
Натижада Орол денгизи иккита сув омборига бўлинган – Сирдарёдан озиқланадиган Шимолий ва Амударё қуйиладиган Жанубий. Орол денгизининг умумий юзаси 75 фоизга, сув ҳажми эса 98 фоизга қисқарган. Орол денгизининг майдони 2014 йилда, Жанубий Орол денгизининг шарқий қисми бутунлай қуриб кетганида, ўзининг тарихий минимал даражасига – 7297 квадрат километрга етди.
Орол денгизининг қуриши 20-асрнинг энг йирик техноген экологик инқирозларидан бирига айланди: туби ўрнида 6 миллион гектар майдонга эга Оролқум қум-шўр чўли пайдо бўлди, бу эса ўзгаришларга, экотизимлар ва ҳайвонларнинг 60 дан ортиқ турлари йўқ бўлиб кетишига олиб келди. Иқлим ҳам ўзгарди: собиқ акваториядан 100 километр радиусда у кўпроқ континенталлашган, қишки ҳарорат 1-2 даражага пасайган, ёзда эса 2,5 даражага кўтарилган.
Бундай ўзгаришлар маҳаллий аҳоли саломатлигига ҳам таъсир кўрсатади. Оролбўйи аҳолисининг аксарияти, айниқса, қишлоқ аҳоли пунктларида юқори минераллашган сувдан фойдаланишга мажбур. Бу анемия, ошқозон-ичак касалликлари, буйрак касалликлари ва онкологиянинг ривожланишига олиб келади. Аниқланишича, Қорақалпоғистонда ҳомиладор аёллар қонида ва эмизикли она сутида диоксин миқдори Европадагига қараганда беш баравар юқори. Шу сабабли Оролбўйида чақалоқлар ўлими юқори.
“Орол денгизини энди қайта тиклаш мумкинлигига ишончим комил эмас, – дея тан олади Евгений Симонов. – Шунчаки, минтақада сув танқислиги кучайиб бормоқда ва Орол денгизи дарёларнинг бутун оқимини буғлатади. Бу вақти-вақти билан иссиқ иқлими бўлган мамлакатлар учун ички сув омборларининг одатий ҳолат – Хитойдан Қозоғистонга оқиб ўтадиган Или дарёси ҳавзасидаги Балхаш кўли ҳам шундай тузилган. Шунинг учун, баъзи дельта, унчалик катта бўлмаган сув ҳавзалари ва ботқоқ ерларни сақлаш ҳақида гапириш янада реалроқ. Қозоғистон шуни кўрсатмоқда – улар ҳақиқатдан ҳам Орол денгизининг Сирдарёнинг қуйи оқимидаги сув билан таъминланиши мумкин бўлган қисмини қайта тиклашган”.
