Энг муҳим маълумот
2025 йилда Халқаро табиатни муҳофаза қилиш иттифоқининг (IUCN) Қизил китобда 48 646 тур “йўқолиб кетиш хавфи остида” экани эълон қилинди. Бу билан умумий рўйхатдаги турлар сони 172 620 тага етган.
Шу билан бирга, бешинчи даъво – “сайёрамиздаги қушларнинг ярми йўқолиб кетиш хавфи остида” деган билдирув – фактда аслидаги маълумотлар билан мувозанатсиз (яъни, таҳлилга эҳтиёжли) эканлиги аниқланади.
Манбалар ва фактларнинг текширилиши
1. IUCN Қизил китоб маълумотлари
Янги рўйхат маълумотига кўра, IUCN 2025 йилда 172 620 турни баҳолаган ва шуларнинг 48 646 турини “threatened / risk of extinction” (яъни йўқолиш хавфи остида) деб белгилаган. Межа. Новини України.+1
Бу турларнинг ичида ҳайвонот, ўсимлик турлари бор — яъни бу ифода фақат қушлар учун эмас, умумий турлар учун ишлатилади. Межа. Новини України.+1
Шу ҳолда “қушларнинг ярми йўқолади” деган баёнотнинг катта қисми — қўпол умумлаштириш, чунки у фақат қушларга эмас, умумий турларга нисбатан ишлатиладиган статистикадан олинган.
2. Қушларнинг аҳволи ҳақидаги илмий таҳлиллар
BirdLife ва бошқа ташкилотларнинг ҳисоботларига кўра, дунёдаги қуш турлари орасида тахминан 48% турларда пасайиш кузатилади. Cornell Chronicle
Аммо “ярми йўқолади” деган даъво — яъни 50% ёки ундан ошиқ тур — маълум маънода катта эркин тасаввурга асосланган.
IUCN’нинг 2022 йилги баҳолашларига кўра, қуш турларининг 12,8 % тури “threatened” категориясига киритилган (яъни яқинда йўқолиш хавфи) BirdLife DataZone
3. Тюленлар ва Арктикадаги ҳолати
IUCN’нинг бир қатор маълумотларида Арктикадаги тюлен турлари музнинг эриши, иқлим ўзгариши ва ҳайвонларнинг ҳимоясизлиги туфайли хавф остида эканлиги таъкидланган. Межа. Новини України.
AP (Associated Press) мақоласи ҳам ушбу рўйхатда Арктика тюленлари ва қушлар аҳволи ҳақида эълон қилган. AP News
Таҳлил: қайси қисм ҳақиқат, қайси қисмга ишонмаслик керак
“48 646 тур йўқолиш хавфи остида” — ҳақиқат, IUCN маълумотларига асосланган.
“Жами турлар сони 172 620 та” — ҳақиқат, янгиланган рўйхатда шу қиймат келтирилган.
“Сайёрамиздаги қушларнинг ярми йўқолиб кетиш хавфи остида” — қисман нотўғри ёки манипулятив, чунки қушлар орасида бу даражада йўқолиш хавфи турлари ҳозирча статистикада аниқланмаган, ўртача пасайиш даражаси ҳудудий ва турлар тарқалишига қараб фарқ қилади.
Ҳақиқий маълумотлар шуни кўрсатадики, “ярми йўқолиб кетади” деган баёнот уйдирма ва диққатни тортиш учун ўйлаб топилган. Илмий маълумотларда ахлоқлий, маҳаллий ёки турга хос таҳлиллар муҳим аҳамиятга эга.
Хулоса
Фактчекинг таҳлили шуни кўрсатади: IUCN’нинг янгиланган Қизил китоб маълумотлари ҳақиқатда 48 646 турни йўқолиш хавфи остида деб белгилаган. Лекин “сайёрамиздаги қушларнинг ярми йўқолиб кетади” деган барча умумий даъво — илмий стандартларга тўла мос келмайди ва манипулятивдир.
