Хитой дунёдаги илк амалда ишловчи термоядровий энергия манбаини яратиш сари яқинлашаётгани ҳақида маълум қилди. “Сунъий қуёш” деб аталган BEST (Burning Plasma Experimental Superconducting Tokamak) қурилмаси 2027 йилда ишга туширилиши режалаштирилган. Бу ҳақда Хитой Ташқи ишлар вазирлиги расмий вакили Мао Нин маълум қилди. Унинг таъкидлашича, “BEST дунёдаги биринчи электр энергияси ишлаб чиқарадиган термоядровий қурилма бўлиши мумкин”.
Илмий ютуқми ёки геосиёсий қадамми?
Термоядровий энергия — инсоният орзуси бўлиб келган чексиз, тоза ва барқарор энергия манбаидир. У қуёшда кечадиган реакцияларга ўхшаш жараёнлар асосида ишлайди: дейтерий ва тритий изотопларининг бирлашиши натижасида катта миқдорда энергия ажралади. Хитой BEST қурилмаси орқали айнан шу жараённи Ер шароитида бошқаришни мақсад қилган.
Бу лойиҳа нафақат илмий ютуқ, балки геосиёсий куч балансида ҳам муҳим омилга айланиши мумкин. Хитой бу соҳада АҚШ, Япония ва Европа Иттифоқи билан рақобатда турибди. Масалан, Францияда барпо этилаётган ITER халқаро реактори ҳам шундай мақсадни кўзлаган, аммо у 2035 йилдан аввал ишламайди. Хитой эса ўз “кун қуёши”ни ундан 8 йил олдин ишга туширишни режалаштирмоқда.
BEST нима билан фарқ қилади?
BEST қурилмаси Шарқий Хитойдаги Аньхой провинцияси маркази Хэфэй шаҳрида жойлашган ва Хитой Фанлар академиясининг Плазма физикаси институти томонидан яратилмоқда. Унинг асосий қисми — Дьюар базаси — 400 тонна оғирликдаги улкан юқори вакуумли термос ҳисобланади. Бу база диаметри 18 метр ва баландлиги 5 метр бўлиб, у -269°C ҳароратда ишлайдиган ўта ўтказувчан магнитлар билан жиҳозланган.
Бу магнитлар ёнаётган плазмани — дейтерий ва тритий аралашмасини — ташқи деворларга тегмасдан туриб ушлаб туради. Шу тариқа реакция барқарор сақланади. BEST қурилмаси плазма устидан тўлиқ назорат ўрнатиш, унинг ҳароратини ва энергия чиқишини аниқ ўлчаш имконини беради.
Илгари EAST ҳам “сунъий қуёш” бўлган
Хитойда “сунъий қуёш” лақабини олган илмий лойиҳалар аввал ҳам бўлган. Масалан, EAST (Experimental Advanced Superconducting Tokamak) қурилмаси 2025 йил бошидаги тажрибасида 1066 сония — яъни қарийб 18 дақиқа — давомида юқори ҳароратли плазмани узлуксиз сақлаб туришга муваффақ бўлган. Бу дунёдаги энг узоқ вақтли термоядровий реакция ҳисобланади.
BEST эса ана шу тажрибаларга асосланган навбатдаги босқич. Агар у муваффақиятли ишга тушса, термоядровий энергияни амалда ишлаб чиқариш имкони яратилади — бу эса инсониятнинг энергия манбалари тарихида янги давр бошланиши демакдир.
Энергия инқирозига ечим
Ҳозирги кунда дунё энергия талабининг 80 фоизи ҳали ҳам нефть, газ ва кўмир ҳисобига қопланмоқда. Бу манбалар наfaqat тугаб бораётган, балки атмосферага катта миқдорда углерод чиқариш орқали иқлим ўзгаришини тезлаштирмоқда.
Термоядровий энергия эса барқарор, чексиз ва экологик тоза энергия манбаини таклиф этади. Бир грамм тритий ёки дейтерий бир неча баррел нефть берган энергияга тенг. Шу боис, агар BEST муваффақиятли ишласа, Хитой нафақат ички энергия хавфсизлигини таъминлайди, балки глобал энергетика бозорида етакчи позицияга чиқиши мумкин.
Илмий ва амалий тўсиқлар
Бироқ бундай реакторни ишга тушириш осон эмас. Асосий муаммо — плазмани барқарор сақлаш ва реакциядан чиқадиган энергияни самарали фойдаланишга айлантиришда. Халқаро термоядровий иттифоқ олимлари фикрича, бу жараён ҳали ҳам “энергия балансини плюска чиқариш” босқичига етмаган. Яъни реакция учун сарфланадиган энергия ҳали чиқарилаётган энергиядан кўп.
Шу боис Хитойнинг 2027 йилга қадар қурилмани ишга тушириш режаси техник жиҳатдан улкан синов ҳисобланади. Масалан, MIT (АҚШ) ва Кембриж университети (Буюк Британия) физиклари бу муддатни “жуда оптимистик” деб баҳоламоқда.
Хитойнинг мақсади — илмий мустақиллик
Хитой сўнгги ўн йилликда энергетика ва сунъий интеллект соҳаларида мустақил илмий платформа яратишга катта сармоя киритмоқда. “Сунъий қуёш” лойиҳаси ҳам айнан шундай миллий илмий салоҳиятнинг намойони. Агар BEST ишга тушса, Хитой энергетикада нафақат импортер, балки технологик экспортчига айланиши мумкин.
Шунингдек, бу лойиҳа Хитойнинг “2035 йилгача илмий етакчи давлат” стратегияси доирасидаги муҳим босқич ҳисобланади. Ушбу стратегик режа 2017 йилда қабул қилинган ва унда фан ва технология соҳасида тўлиқ миллий суверенитетга эришиш мақсад қилиб қўйилган.
Хулоса
Хитойнинг “сунъий қуёш” лойиҳаси инсоният энергия манбаларидаги янги даврни бошлаши мумкин. Агар BEST режага кўра 2027 йилда ишга тушса, бу нафақат илмий инқилоб, балки геосиёсий ўзгаришни ҳам англатади. Бироқ муваффақиятга етиш учун плазмани барқарор сақлаш, энергия балансини ижобийлаштириш ва хавфсизликни таъминлаш каби улкан муаммолар ечимини топиш талаб этилади.
Шундай бўлса-да, Хитой бу борада илмий ва технологик пойгада олдинда эканини яна бир бор исботламоқда.
