Шаффофликка мажбурий ўтиш: нақдсиз тўловлар даври
Ўзбекистон Республикаси Президентининг «Нақдсиз ҳисоб-китобларни оммалаштириш ва яширин иқтисодиёт улушини қисқартиришга қаратилган қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида»ги ПФ–246-сон фармони мамлакат иқтисодиётида туб ўзгаришлар ясашга қаратилган стратегик ҳужжат бўлди. Фармон 2030 йилгача яширин иқтисодиёт улушини 1,3 бараварга қисқартириш ва савдо ҳамда хизмат кўрсатиш соҳаларида аҳолининг нақд пулсиз тўловлар улушини 75 фоизга етказиш каби аниқ мақсадли кўрсаткичларни белгилайди. Бу, аввало, иқтисодий шаффофликни ошириш, бюджет тушумларини кўпайтириш ва тадбиркорлик фаолияти учун тенг, ҳалол рақобат муҳитини яратишга хизмат қилади.
2026 йил 1 апрелдан тўлиқ нақдсиз ҳисоб-китобга ўтадиган соҳалар
Фармонда белгиланган энг муҳим янгиликлардан бири – бу 2026 йил 1 апрелдан бошлаб бир қатор товар ва хизматлар учун тўловларнинг фақатгина банк карталари ёки электрон тўлов тизимлари орқали амалга оширилишидир. Бу чоралар айнан яширин иқтисодиёт улуши юқори бўлган ва катта миқдордаги нақд пул айланмаси мавжуд бўлган соҳаларни қамраб олади.
Мажбурий нақдсиз тўловга ўтадиган асосий йўналишлар:
Давлат хизматлари: Давлат органлари томонидан кўрсатиладиган хизматлар учун тўловлар.
Коммунал хизматлар: Электр энергияси, табиий газ, ичимлик сувидан фойдаланганлик учун тўловлар.
Акцизли товарлар: Алкоголь ва тамаки маҳсулотлари савдоси.
Ёқилғи ва энергия: Транспортларга ёқилғи қуйиш шохобчалари орқали нефть-газ маҳсулотларини сотиш ва электрда ҳаракатланадиган транспортларни зарядлаш бўйича хизматлар.
Қийматли харидлар: Қиймати 25 миллион сўмдан ошадиган товар ва хизматлар.
Йирик активлар савдоси: Кўчмас мулк объектлари, ишлаб чиқарилганига 10 йилдан ошмаган M, N, O ва G тоифага кирувчи транспортлар ҳамда махсус автотранспорт воситаларини сотиш ва сотиб олиш.
Ушбу чекловларнинг жорий этилиши транзакцияларнинг тўлиқ кузатилишини таъминлайди, бу эса ўз навбатида солиқ базасини кенгайтириш ва норасмий айланмани қисқартиришга олиб келади. Айниқса, кўчмас мулк ва транспорт бозорларидаги йирик нақд операцияларнинг назорат остига олиниши коррупция хавфини сезиларли даражада пасайтиришга қаратилган.
Таҳлил: яширин иқтисодиётга зарба ва рақамли иқтисодиётнинг ўсиши
Сўнгги йилларда Ўзбекистонда нақд пулсиз ҳисоб-китоблар улуши муттасил ошиб бормоқда. Бу, биринчи навбатда, мобил иловалар ва тўлов тизимларининг кенг жорий этилиши, шунингдек, аҳолининг рақамли саводхонлиги ошгани билан боғлиқ. Бироқ, экспертларнинг баҳолашича, Ўзбекистондаги яширин иқтисодиёт ҳажми ҳали ҳам юқори бўлиб, бу ЯИМнинг катта қисмини ташкил этмоқда (баъзи манбаларга кўра, 40% атрофида). Айнан мана шу катта ҳажмдаги соя иқтисодиёти расмий секторнинг ривожланишига тўсқинлик қилиб, давлатнинг ижтимоий мажбуриятларини бажариш имкониятларини чеклайди.
ПФ–246-сон фармон айнан мана шу бўшлиқни тўлдиришга қаратилган. Нақдсиз тўловлар улушининг 75 фоизга етиши:
Солиқ тушумларининг ошишига: Ҳар бир транзакция расмий ҳисобга тушиши сабабли, солиқдан қочиш имкониятлари кескин камаяди.
Иқтисодиётнинг шаффофлашувига: Пул оқимларининг очиқлиги коррупцияга ва ноқонуний пул ювишга қарши курашни кучайтиради.
Молиявий инфратузилманинг ривожланишига: Банклар ва тўлов ташкилотлари янги талабларга мослашиш учун ўз хизматларини янада такомиллаштиришга мажбур бўлади.
Бироқ, бундай кескин чораларнинг амалга оширилишида баъзи муаммолар ҳам мавжуд. Айниқса, аҳолининг айрим қатламларида (масалан, чекка ҳудудларда) ҳали ҳам нақд пулга бўлган анъанавий боғлиқлик сақланиб қолган. Шунингдек, барча савдо нуқталарида терминаллар ва интернет алоқасининг узлуксиз ишлашини таъминлаш муҳим вазифа ҳисобланади. Бундай ҳолатларда, давлатнинг вазифаси – аҳоли учун нақдсиз тўловларнинг қулайлиги ва хавфсизлигини ошириш, молиявий саводхонликни кенгайтириш ҳамда янги тизимга ўтишда максимал дастакларни яратишдан иборат бўлади.
Хулоса қилиб айтганда, ушбу фармон Ўзбекистонни тўлиқ рақамли иқтисодиёт сари етакловчи, яширин иқтисодиётга қарши курашда эса энг кучли институционал воситалардан бири ҳисобланади. Белгиланган мақсадларга эришиш мамлакатнинг халқаро рейтинглардаги мавқеини ошириб, инвесторлар учун янада жозибадор бўлишига замин яратади.
