Ўзбекистонда маҳалла тизимига яна бир муҳим иқтисодий ва ҳуқуқий ваколат берилади — 5 минг квадрат метргача бўлган бўш давлат мулкини аукционга чиқариш ҳуқуқи. Бу қарор Президент Шавкат Мирзиёев раислигида ўтказилган видеоселектор йиғилишида эълон қилинди. Янги тартиб маҳаллаларга мустақил молиявий манба яратиш ва инфратузилмани ривожлантириш имконини беради.
Энг муҳим янгилик: маҳалла иқтисодий субъектга айланмоқда
Президентнинг сўзларига кўра, маҳалла раиси ва ҳоким ёрдамчиси эндиликда 5 минг квадрат метргача бўш турган давлат объектларини аукционга чиқариш ваколатига эга бўлади.
Сотувдан тушган маблағнинг 70 фоизи маҳалланинг ўзида қолади ва у фақат инфратузилма лойиҳаларига сарфланиши шарт.
Бундай ҳуқуқ аввал фақат шаҳар ёки туман даражасидаги ҳокимликлар ихтиёрида бўлган. Энди эса маҳалла даражасида ҳам аниқ иқтисодий қарорлар қабул қилиш имконияти пайдо бўлмоқда.
Факт: тизим синовдан ўтган мисоллар бор
Самарқанд шаҳридаги “Шодлик” маҳалласи 1,5 минг квадрат метрли бўш бинога аукцион ўтказган ва 5 миллиард сўм даромад кўрсатган. Бу тажриба маҳаллаларнинг иқтисодий фаоллигини оширишга ёрдам бергани таъкидланди.
Иқтисодчи Абдулазиз Раҳмоновнинг “Spot.uz”даги таҳлилида қайд этилишича:
“Маҳаллаларга мустақил молиявий манба бериш — марказий бюджетга бўлган боғлиқликни қисқартириши мумкин. Бироқ аукционлар шаффоф ўтказилиши ва маблағлар сарфининг жамоатчилик назорати таъминланмаса, натижа заиф бўлади.”
Таҳлил: 237 минг оила камбағалликдан чиқди — рақамлар нимани кўрсатади?
Йиғилишда маълум қилинишича, 2025 йил давомида 237 минг оила камбағалликдан чиқарилган. Бу рақам “Маҳаллабай” дастури орқали амалга оширилган тадбирлар самараси сифатида кўрсатилган.
БМТнинг Иқтисодий ва ижтимоий ривожланиш бўйича ҳисоботига кўра, маҳаллий даражадаги инвестициялар аҳоли фаровонлигини оширишда марказий сармояларга нисбатан 2,3 баробар самарали бўлиши мумкин. Бу дегани, маҳаллаларни иқтисодий мустақил субъектга айлантириш ижтимоий самарадорликни кучайтиради.
Бироқ ҳозирда 28 та кичик туманда ишсизлик юқори даражада эканлиги таъкидланди. Бу ерларда аукционлардан тушган маблағлар, эҳтимол, янги иш ўринлари яратиш ва маҳаллий бизнесни рағбатлантириш учун йўналтирилади.
«Яшил ҳудуд» ташаббуси: иқтисод ва экология уйғунлиги
Президент йиғилишда “Яшил ҳудуд” ташаббусини ҳам алоҳида таъкидлади. Агар маҳалла аҳолиси ўз ҳудудида яшил майдон ташкил қилиш ташаббуси билан чиқса, туман ҳокими 10 сотих ер майдони ажратиб бериши шарт бўлади.
Бу жараён жамоатчилик назорати остида бўлади. Давлат раҳбари:
“Яшил ҳудудлар ёки болалар майдончалари бошқа мақсадда берилса, қонун устувор, жазо муқаррар бўлади”, — деб огоҳлантирди.
Бош прокуратуранинг ҳисоботига кўра, сўнгги тўрт ойда 20 гектар яшил ҳудуд, 107 та спорт майдончаси ва болалар ўйингоҳи қайта тикланган.
Эколог олим Сайёра Тўраеванинг “Ecoforum.uz”даги фикрича:
“Яшил ҳудудларни маҳалла даражасида ривожлантириш экологик барқарорликни таъминлайди. Бу нафақат иқлим сиёсатига, балки ижтимоий бирдамликка ҳам ижобий таъсир кўрсатади.”
Фактчекинг: аукцион орқали сотув жараёнлари қанчалик шаффоф?
“E-auksion.uz” расмий маълумотларига кўра, 2024 йилда маҳаллий даражада ўтказилган аукционларнинг 82 фоизи очиқ электрон тарзда амалга оширилган. Лекин айрим ҳудудларда ҳали ҳам ҳужжатлаштириш ва шаффоф ҳисобот муаммолари сақланиб қолмоқда.
Ижтимоий таъсир: маҳалла тизими институционал ислоҳот сари
Шу пайтгача маҳаллалар асосан ижтимоий лойиҳаларни амалга оширувчи тузилма сифатида фаолият юритган. Янги ваколатлар эса уларни иқтисодий фаол институт сифатида шакллантириши мумкин.
Жаҳон банкининг маҳаллий бошқарув бўйича 2023 йилги ҳисоботида қайд этилганидек:
“Агар маҳаллий органлар молиявий мустақилликка эга бўлса, давлат бюджетига тушган ҳар бир сўм учун фуқаролар самарадорлик ҳис қилади.”
Хулоса: маҳалла — давлатнинг микроиқтисодий қуввати
Янги қарорлар маҳаллаларни фақат ижтимоий эмас, балки иқтисодий тизимнинг фаол иштирокчисига айлантиради. Аукцион ҳуқуқи, 70 фоизли даромад улуши ва яшил ҳудуд ташаббуси маҳалланинг моддий базасини мустаҳкамлайди.
Бироқ бу тизим самарали ишлаши учун икки асосий шарт зарур:
Аукцион жараёнларининг тўлиқ шаффофлиги;
Сотувдан тушган маблағларнинг жамоатчилик назорати остида сарфланиши.
Агар бу механизмлар тўғри ишласа, маҳалла нафақат ижтимоий, балки иқтисодий ривожланишнинг асосий марказига айланиши мумкин.
