Тошкент вилоятида Тожикистонга ноқонуний равишда катта миқдорда валюта олиб чиқишга уриниш ҳолати аниқланди. Давлат хавфсизлик хизмати ва Божхона қўмитаси маълумотларига кўра, “Фарҳод” чегара божхона пости орқали амалга оширилган тезкор тадбир давомида 5 миллиард 200 миллион сўмдан зиёд миқдордаги пул маблағлари мусодара қилинган.
Дастлабки маълумотларга кўра, Бекобод шаҳрида яшовчи шахс — 1991 йилда туғилган фуқаро — 18,68 миллион Россия рубли, 140,7 минг тожик сомони ва 180 миллион сўмни Тожикистонга ноқонуний равишда олиб чиқишни режалаштирган. Бу маблағлар 34 нафар фуқарога бўлиб берилиб, улар орқали чегарадан “ташмачи” усулида ўтказилиши мўлжалланган.
Тезкор тадбир ва далиллар
Тергов маълумотларига кўра, фуқаролар “Фарҳод” чегара постида тўхтатиб қолинган ва уларнинг ёнидан пул қимматликлари топилган. Шунингдек, операция чоғида “Трекер” русумли автомобилда ҳам 13,5 миллион рубль, 885 евро, 300 АҚШ доллари, 300 хитой юани, 6840 қирғиз соми ҳамда 10,2 миллион сўм топилган. Барча маблағлар ашёвий далил сифатида расмийлаштирилган.
Маълумот расмий равишда Давлат хавфсизлик хизмати томонидан тасдиқланган ва айбланувчига нисбатан Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодексининг 182-моддаси (“Валюта қимматликларини ноқонуний олиб чиқиш”) 2-қисми “а” банди бўйича жиноят иши қўзғатилган.
Таҳлил: ноқонуний пул оқимлари ва минтақавий хавф
Молиявий хавфсизлик бўйича мутахассислар фикрича, Тожикистон ва Ўзбекистон ўртасидаги ноқонуний пул айланмаси сўнгги йилларда ўсиш тенденциясига эга. Марказий Осиёдаги иқтисодий дисбаланс, миграция оқимлари ва валюта курсларидаги фарқ бундай ҳолатларнинг асосий сабабларидан бири ҳисобланади.
Биринчи факт: Халқаро Валюта Жамғармаси (ХВЖ) маълумотларига кўра, 2024 йилда Марказий Осиёда расмий пул ўтказмалари ҳажми 21 млрд долларга яқин бўлган, лекин соя иқтисодиёти орқали юборилган маблағлар ҳажми камида 30 фоизга кўп бўлиши мумкин (IMF Regional Outlook, 2024).
Иккинчи факт: Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Наркотиклар ва жиноятчиликка қарши кураш бошқармаси (UNODC) ҳисоботларида қайд этилишича, Марказий Осиё чегараларида аниқланган ноқонуний пул оқимларининг катта қисми савдо орқали “ҳужжатсиз айланма” кўринишида бўлади — яъни валюта нақд ҳолда мамлакатдан чиқарилади ёки киритилади. Бу амалиёт терроризмни молиялаштириш хавфини ҳам оширади (UNODC Report, 2023).
Учинчи факт: Ўзбекистон Марказий банки маълумотига кўра, 2025 йилнинг илк чорагида республикада валютани ноқонуний айирбошлаш ёки ташиш билан боғлиқ 200 дан ортиқ ҳуқуқбузарлик ҳолатлари қайд этилган. Бу ўтган йилга нисбатан қарийб 18 фоиз кўп.
Ҳуқуқий ва иқтисодий контекст
Ўзбекистон қонунчилигига кўра, 1000 доллардан ортиқ миқдордаги нақд валютани мамлакат чегарасидан ноқонуний олиб чиқиш жиноий жавобгарликка сабаб бўлади. Валюта назорати — миллий молиявий барқарорликнинг асосий устуни ҳисобланади.
Мутахассислар фикрича, бундай ҳолатларнинг кўпайиши инфляция, ишсизлик ва чет элга пул жўнатиш бўйича қонунбузарликлар билан чамбарчас боғлиқ. Масалан, иқтисодчи Дилшод Сатторов фикрига кўра:
“Агар ноқонуний пул оқимлари чекланмаса, бу нафақат солиқ тизимига, балки мамлакатнинг ташқи савдо балансига ҳам салбий таъсир кўрсатади. Валюта оқими расмий каналлар орқали ўтишини таъминлаш давлатнинг молиявий суверенитетини мустаҳкамлайди”, — дейди у (манба: Tahlil24.uz).
Минтақавий тенденциялар
Марказий Осиё давлатлари ўртасидаги чегараларнинг очилиши иқтисодий фаолликни оширди, бироқ бу билан бирга “соя иқтисодиёти” учун янги имкониятлар ҳам яратди. Тожикистон ва Ўзбекистон ўртасидаги пул айирбошлаш амалиётлари кўп ҳолларда норасмий тарзда амалга оширилади, бу эса ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар учун назоратни қийинлаштиради.
ХВЖ таҳлилларига кўра, сўнгги беш йил ичида Марказий Осиёда валюта қонунбузарликлари 27 фоизга ўсган. Бу ҳудуддаги савдо маршрутлари — айниқса Тожикистон ва Қирғизистон чегаралари — кўпинча ноқонуний товар ва валюта айланмасининг “гибрид нуқталари” сифатида қаралади.
Хулоса
Бекободда аниқланган ҳолат — бу якка ҳолдаги жиноят эмас, балки минтақадаги кенгроқ иқтисодий ва хавфсизлик муаммосининг бир кўриниши. Ўзбекистондаги назорат тизимлари мустаҳкамланиб бораётгани билан бирга, халқаро ҳамкорлик орқали пул жиноятларига қарши комплекс чоралар кўриш зарур.
Мамлакат молиявий хавфсизлиги учун муҳим бўлган икки йўналиш — чегара назорати ва рақамли молиявий мониторинг — янада кучайтирилиши лозим. Бу нафақат жиноятчиликка қарши кураш, балки миллий иқтисодиёт барқарорлиги учун ҳам стратегик омилдир.
