Қишлоқ чеккасида ёлғиз бир қария истиқомат қиларди. Унинг ҳовлисида қарийб 120 йиллик бир тут дарахти бўлар, шу дарахт соясида ўтириб, у неварасига ҳикоялар айтарди.
— Бу тупроқ нимага бўлакларга ажралиб кетган, бобо? — деб сўради болакай, қатқалоқ қатламли, ёрилиб кетган тупроққа ишора қилиб.
— Авваллари бу ерлар ям-яшил жойлар эди, — деди қария оғир оҳ урганча. — Биз сув қазиш керак эмас, деганлар кўп эди. Биз тоғларни портлатиш хавфли, деган эдик. Биз шамолнинг йўлини очиб, ҳавони оғирлаштирмаслик керак, деган эдик. Лекин ҳеч ким эшитмади…
— Нима учун? — болакайнинг кўзлари ҳайратга тўлди.
— Чунки бировлар учун бу ер фақат рақамлардан иборат. Ер, сув, ҳаво – ҳисоб-китобдаги сонлардек кўринганида, одамлар уларни йўқ қилишгача бориши мумкин…
Экологик мувозанат издан чиққанда
Шу ҳудудда жойлашган саноат корхоналари йиллар давомида табиатга таъсир кўрсатди. Илк бор тоғлар портлатилганда, одамлар буни ривожланиш рамзи деб қабул қилди. Оҳактош ва цемент ишлаб чиқариш, йирик қурилиш лойиҳалари – иқтисодиёт ўсиши учун муҳим эди.
Бироқ, вақт ўтиши билан муаммолар кўрина бошлади:
Тупроқнинг емирилиши ва қурғоқчилик. Ер ости сувлари тобора чуқурлашди, қишлоқларда сув танқислиги бошланди.
Шамол йўллари бузилиши. Олдин шамоллар тозаланган ҳавони шаҳарларга етказарди. Лекин тоғлар портлатилгандан кейин, улар тупроқни кўчиришни бошлади. Натижада, шаҳарларда ҳаво бир неча баробар ифлосланди.
Чанг ва токсик моддаларнинг ҳавога тарқалиши. Атрофдаги ҳудудларда касалликлар кўпайди, астма ва нафас йўллари муаммолари аста-секин оддий ҳолга айланди.
Бу фақатгина бошланиши эди.
Қонунчиликдаги заифликлар
Ўзбекистон қонунчилигида экологияни муҳофаза қилиш бўйича бир неча асосий ҳужжатлар мавжуд:
? “Атроф-муҳитни муҳофаза қилиш тўғрисида”ги қонун – умумий нормаларни белгилайди, лекин уларни назорат қилиш механизми заиф.
? “Экологик экспертиза тўғрисида”ги қонун – йирик саноат объектлари атроф-муҳитга таъсирини баҳолашни талаб қилади, лекин амалиётда бу жараён кўпинча формал тус олади.
? Жиноят ва маъмурий кодексларда экологияга зарар етказиш учун жавобгарлик бор, лекин жарималар паст ва саноат компаниялари учун у ҳатто зарар келтиришдан кўра арзонроқ туюлиши мумкин.
Бошқа муаммолар:
Табиатга етказилган зарарни аниқ баҳолаш тизими заиф.
Корхоналарнинг чўлланиш, сув ифлосланиши ва ҳаво сифатига таъсири самарали мониторинг қилинмайди.
Экологик нормалар жорий қилинган бўлса ҳам, амалга ошириш механизми камбағал.
Ечим борми?
? Экологик стандартларни амалга ошириш мажбурий бўлиши керак. Ҳар бир саноат корхонаси чиқиндилар, сув тежамкорлиги ва ҳаво ифлосланиши бўйича қатъий квоталарга риоя қилиши зарур.
? Жарималар ва жавобгарлик кучайтирилиши керак. Экологик қонунбузарликларнинг жарималари ва жазолари саноат компаниялари учун жиддий молиявий йўқотиш келтирадиган даражада бўлиши зарур.
? Жамоатчилик назорати кучайтирилиши керак. Фуқаролар ўз ҳудудларидаги экологик муаммолар ҳақида шаффоф маълумот олиш ҳуқуқига эга бўлиши керак.
? Экологик маърифат тарғиб қилиниши керак. Агар одамлар муаммоларни тушунмаса, ҳеч қандай ўзгариш бўлмайди.
“Охирги нафас” ёки янги давр?
Қария ҳали ҳам тут соясида ўтирибди. У энди неварасига яна бир ҳикоя айтади:
— Бир кун келиб, одамлар бу ерда яна дарахт кўчатлари эккан пайтларини эслайдилар. Улар тоза ҳаво учун курашган, сувни асраган кунларини эслайдилар. Агар шундай одамлар кўпаядиган бўлса, бу ер яна яшил бўлади...
Болакай кўзларини секингина юмди, нафас олди. Ҳаво ҳали ҳам оғир эди. Лекин энди, унинг қалбида бир умид бор эди.
