Ер сайёраси иқлим ўзгаришининг биринчи хавфли босқичига кирди. Science News журналида чоп этилган сўнгги тадқиқотга кўра, океанлар ҳароратининг ортиши туфайли маржон рифлари оммавий равишда нобуд бўлган, бу эса тропик сув экотизимларига боғлиқ бўлган 1 миллиардга яқин одамнинг ҳаётини хавф остига қўймоқда.
Олимлар таъкидлашича, ҳарорат ошиши 1,5°C даража билан чекланса ҳам, кўплаб маржон турлари тикланиш қобилиятини йўқотади. Бу ҳолат “экологик тизимларда қайтмас ўзгаришлар”нинг бошланиш нуқтаси бўлиши мумкин.
Илмий хулоса: табиий тизим ўзини тиклай олмаётган босқичда
Тадқиқот муаллифларидан бири, Эксетер университети географи Стив Смит, 2030 йилга бориб Ердаги ўртача ҳарорат “1,5°C чегарадан ошиши муқаррар”лигини айтади. Унинг сўзларига кўра, бу ҳолатда иқлим тизимида “ортга қайтмас жараёнлар” — яъни экотизим ўз-ўзини тиклай олмайдиган ҳолатлар ривожланади.
Бундай “қайтмас нуқталар” (tipping points) орқали турли минтақаларда занжирли реакциялар бошланиши мумкин: маржон рифларининг йўқолиши, Амазонка ўрмонларининг қуриб бориши, Гренландия ва Антарктида музликларининг эриши ва океан оқимларининг издан чиқиши.
Бу жараёнлар нафақат табиий муҳитга, балки инсон ҳаётининг иқтисодий ва ижтимоий барқарорлигига ҳам таъсир кўрсатади. БМТ Иқлим ўзгариши бўйича ҳукуматлараро панелининг (IPCC) маълумотларига кўра, маржон рифлари жаҳон биохилма-хиллигининг 25 фоизини таъминлайди ва ҳар йили жаҳон иқтисодиётига 400 миллиард долларлик экотуризм ва балиқчилик фойдаси келтиради.
Океанлар исиши: асосий экологик триггер
Океан ҳарорати 1950 йилдан буён ўртача 1,1°C га ошган. Бу ҳақда NOAA — АҚШ Миллий океан ва атмосфера маъмурияти маълумот берган. Ҳароратнинг ошиши сувдаги кислород миқдорини камайтиради, бу эса маржонлар ва балиқлар учун ҳаёт муҳитини йўқотиш билан баробардир.
Британиянинг Nature Geoscience журналида чоп этилган тадқиқотда таъкидланишича, ҳарорат ошиши билан бирга сув кислоталилиги ҳам кучаймоқда, бу эса маржонларнинг кальций карбонатдан тузилган суяк тузилишини емиради.
Маржонларнинг нобуд бўлиши — фақат эстетик ёки туризм масаласи эмас. Улар океан тўлқинларига табиий тўсиқ бўлиб хизмат қилади. Демак, рифлар йўқолиши 2030 йилга бориб тропик минтақалардаги ҳар учинчи орол мамлакатда суғурта қилинмаган табиий офатлар сонини икки баравар ошириши мумкин (Bureau of Ocean Energy Management, 2024 йил ҳисоботи).
Амазонка, музликлар ва океан оқимлари — келаси босқичда хавфда
Маржон рифлари билан бирга бошқа табиий тизимлар ҳам издан чиқиш арафасида. NASA Climate Observatory маълумотларига кўра, Амазонкадаги чўлланиш жараёнлари 2023 йилда тарихда илк бор доимий кўриниш олган. Бу ҳудуддаги дарахтлар карбон диоксидни сингдириш қобилиятини йўқотмоқда.
Шу билан бирга, Гренландия муз қатламлари ҳар йили 270 миллиард тонна муз йўқотмоқда. Бу жаҳон денгиз сатҳини ҳар йили 1 миллиметрга кўтармоқда (European Space Agency, 2024 йил ҳисоботи).
Океан оқимлари ҳам ўзгариш арафасида: Шимолий Атлантика оқими (AMOC), Европанинг иқлимини барқарор сақлаб турган асосий оқим, сўнгги 1000 йилдаги энг паст фаоллик даражасига тушган. Агар у тўлиқ тўхтаса, Европадаги ҳарорат 5–10°C га пасайиши мумкин, деб огоҳлантиради Кембридж университети тадқиқотчилари.
Ҳозирги чоралар етарлими?
Ҳисобот муаллифлари ҳозирги халқаро сиёсий ва иқтисодий чораларни “етарсиз” деб баҳолайди. Ҳатто Париж келишуви доирасида қабул қилинган мажбуриятлар бажарилган тақдирда ҳам, инсоният 2040 йилгача 1,7°C исишга етиши мумкин.
Олимлар икки йўналишдаги чораларни тезлаштиришни тавсия этмоқда:
Метан ва қора углерод чиқиндиларини камайтириш. Бу моддалар углерод диоксидидан кўра қисқа муддатда кўпроқ иситиш таъсирига эга.
Барқарор ишлаб чиқариш ва истеъмол занжирларига ўтиш. Жумладан, ўрмон кесиш билан боғлиқ маҳсулотларни (соя, говядина, пальма мойи) қисқартириш ва қайта тикланадиган манбалардан фойдаланиш.
International Energy Agency (IEA) ҳисоб-китобларига кўра, агар мамлакатлар 2030 йилгача метан чиқиндисини 30 фоизга камайтирса, Ер исиши 0,3°C га пасайиши мумкин. Бу — “экологик вақтни ютиш” учун реал имконият.
Хулоса: Ердаги ҳаётнинг барқарорлиги — қўлдаги имконият эмас, мажбурият
Иқлим ўзгариши ҳақидаги бу сўнгги илмий хулосалар “ёмон сценарий” эмас, балки ҳозирги воқеликдир. Инсоният “биринчи қизил чизиқ”дан ўтди — эндиликда иккинчи босқични олдини олиш имконияти бор, аммо вақт чекланган.
Олимлар таъкидлаганидек, иқлимни муҳофаза қилиш масаласи энди “экологик” эмас, балки “иқтисодий ва ижтимоий барқарорлик” масаласига айланган. Агар ҳозирги тенденциялар давом этса, XXI асрнинг иккинчи ярмида сайёра харитасида янги иқлим миграциялари ва сув инқирозлари бошланиши эҳтимоли катта.
