2025 йилнинг дастлабки тўққиз ойида Ўзбекистонда 15–17 ёшли вояга етмаган қизлар орасида 155 та эрта турмуш қуриш ҳолати аниқлангани ҳақида Соғлиқни сақлаш вазири Асилбек Худаяров «Ўзбекистон 24» телеканали орқали маълум қилди. Бу кўрсаткич жамиятда ҳануз эрта никоҳ муаммоси долзарб эканини кўрсатмоқда.

Факт 1. Расмий маълумот манбаи

Вазир Худаяров маълумотни Соғлиқни сақлаш вазирлиги статистик тизимига таяниб келтирган. Бу тизим орқали маҳаллий шифокорлар ва ФҲДЁ бўлимлари томонидан қайд этилган ҳолатлар йиғилади. Бироқ маълумотда ҳудудий тақсимот, ижтимоий сабаблар ёки олдинги йиллар билан солиштирма таҳлил келтирилмаган. Демак, маълумотнинг контексти чекланган бўлса-да, манба расмий ҳисобланади.

БМТнинг ЮНИСЕФ ташкилоти маълумотларига кўра, 2024 йилда Ўзбекистонда 18 ёшга тўлмаган қизлар орасида турмушга чиқиш кўрсаткичи умумий никоҳларнинг тахминан 3–4 фоизини ташкил этган. Бу 2023 йилга нисбатан бироз камайган кўрсаткич бўлса-да, ҳануз хавотирли даражада.

Факт 2. Қонунчилик ва ҳуқуқий асос

Ўзбекистон Республикасининг Оила кодексига кўра, никоҳ ёши аёллар учун 18 ёш деб белгиланган (15-модда). Фақат «асосли сабаблар» бўлганда маҳаллий ҳокимликлар бу ёшни бир йилга камайтиришга рухсат бериши мумкин. Амалдаги қонунчилик буни жисмоний ёки ижтимоий зарурат билан изоҳлайди, лекин кўп ҳолларда бундай ҳолатлар анъанавий босим ёки ижтимоий муҳит таъсирида амалга оширилади.

Шу нуқтаи назардан, вазир келтирган 155 ҳолат — бу расмий аниқланган ҳолатлар, яъни ҳокимиятга маълум бўлган ҳолатлардир. Норасмий ҳолатлар сони бу рақамдан анча юқори бўлиши мумкин, чунки кўп ҳолларда эрта никоҳлар диний маросимлар ёки маҳаллий келишувлар орқали амалга оширилади ва давлат рўйхатига кирмайди.

Факт 3. Соғлиқ ва ижтимоий хавфлар

Медицина нуқтаи назаридан, 15–17 ёшли қизлар организми ҳомиладорлик ва туғиш жараёнига тўлиқ тайёр бўлмайди. Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилоти (ЖССТ) маълумотларига кўра, 18 ёшга тўлмаган оналарнинг болаларида туғма касалликлар, суст ўсиш ва erta ўлим ҳолатлари катталарга нисбатан икки баробар юқори бўлади. Шунингдек, эрта ҳомиладорлик аёл организмига гормонал ва психик босим келтиради, бу кейинчалик репродуктив соғлиқка жиддий таъсир кўрсатади.

Факт 4. Моддий ва маданий омиллар

Ижтимоий тадқиқотлар (хусусан, 2023 йилда Инсон ҳуқуқлари миллий маркази томонидан ўтказилган сўровлар) кўрсатганидек, эрта турмуш ҳолатларининг 60 фоиздан ортиғи қишлоқ ҳудудларида, кам таъминланган оилаларда ёки «урф-одатни сақлаш» баҳонаси билан амалга оширилган. Бундай ҳолатларда қизларнинг таълимни эрта ташлаши ва иқтисодий мустақилликка эришолмаслиги кенг тарқалган муаммо ҳисобланади.

Президент танқиди ва тизимли чоралар

Президент Шавкат Мирзиёев 14 октябр куни бўлиб ўтган йиғилишда бу муаммога алоҳида тўхталиб, соғлом авлод масаласини давлат сиёсатининг устувор йўналиши сифатида белгилади. Унинг сўзларига кўра, “ҳар бир ҳомиладорлик орасидаги интервалга амал қилмаслик” ва “календар йилида икки марта ҳомиладор бўлиш ҳолатлари” соғлиқ учун хавфли ҳисобланади. Шу муносабат билан маҳалла тизими, тиббиёт ходимлари ва хотин-қизлар қўмиталари ўртасида ҳамкорликни кучайтириш вазифаси қўйилган.

Таҳлил ва фактчекинг хулосаси

— Ҳолатлар сони (155 та) вазирликнинг расмий статистикасига асосланган, демак, маълумот ишончли.
— Муаммонинг илдизи қонун бузилиши ёки ижтимоий-иқтисодий омиллар билан боғлиқ.
— Халқаро ва маҳаллий манбалар маълумотлари бу тенденция ҳануз долзарб эканини тасдиқлайди.
— Давлат томонидан қабул қилинаётган чоралар тизимли бўлса-да, профилактика ва таълимий тарғибот етарли даражада самара бермаётгани аён.

Хулоса

Эрта турмуш ҳолатларини камайтириш фақат жазо ёки назорат орқали эмас, балки узлуксиз таълим, жинсий тарбия ва ота-оналар билан ишлаш орқали амалга оширилиши мумкин. Бу нафақат демографик барқарорлик, балки соғлом авлодни таъминлашнинг муҳим шартидир. Ҳукумат ва жамиятнинг бу борадаги ҳамкорлиги натижа бермаса, 155 та ҳолат — фақат бир йиллик рақам эмас, балки келажак авлод соғлиғига таҳдиддир.