Ўзбекистонда аҳоли зичлиги йил сайин ошиб бормоқда. Миллий статистика қўмитаси маълумотларига кўра, 2025 йилнинг 1 октябрь ҳолатига 1 квадрат километр майдонга ўртача 84,8 киши тўғри келган. Бу кўрсаткич 2024 йилга нисбатан 1,6 кишига кўп. Агар охирги беш йиллик динамикага назар ташласак, мамлакатда аҳоли зичлиги 2021 йилдаги 78,1 кишидан бугунги 84,8 кишигача ўсган — яъни қарийб 8,6 фоизлик ўсиш қайд этилган.
Аҳоли зичлиги ўсиши — табиий жараёнми ёки тизимли муаммо?
Таҳлилчилар таъкидлашича, Ўзбекистонда аҳоли сонининг барқарор ўсиши табиий демографик жараён бўлиб, у юқори туғилиш даражаси ва аҳоли умр кўриш давомийлигининг ортиши билан боғлиқ. БМТ маълумотларига кўра, Ўзбекистонда туғилиш коэффициенти ҳар бир 1000 кишига 21 та атрофида бўлиб, бу Марказий Осиё мамлакатлари ичидаги энг юқори кўрсаткичлардан бири ҳисобланади. Шу билан бирга, мамлакатда ўртача умр давомийлиги 2020 йилдаги 71 ёшдан 2025 йилда тахминан 74 ёшга етгани ҳам аҳоли зичлигини табиий равишда оширмоқда.
Бироқ бу ўсиш нафақат ижобий, балки ижтимоий ва инфратузилмавий босимни ҳам оширади. Хусусан, Тошкент, Самарқанд ва Фарғона водийсида аҳоли зичлиги миллий ўртачадан бир неча баробар юқори. Масалан, Тошкент шаҳрида ҳар квадрат километрга 7800 нафардан ортиқ киши тўғри келади (Статистика қўмитаси, 2024 йил маълумоти). Бу шаҳар инфратузилмасини кенгайтиришни ва уй-жой сиёсатида янги ёндашувларни талаб қилади.
Зичликнинг иқтисодий ва ижтимоий таъсири
Иқтисодчиларнинг фикрича, аҳоли зичлигининг ўсиши икки хил оқибатга олиб келади. Бир томондан, бу меҳнат ресурслари ва ички бозор салоҳиятининг ортишига хизмат қилади. Масалан, Халқаро валюта жамғармаси 2025 йилда Ўзбекистонда иқтисодий ўсиш 5,6 фоиз атрофида бўлишини прогноз қилар экан, бу ўсишнинг асосий омили сифатида демографик фаол аҳолининг кўпайишини кўрсатган.
Бошқа томондан эса, аҳоли зичлиги юқори бўлган ҳудудларда экология, транспорт, ишсизлик ва турар жой танқислиги муаммолари кучаймоқда. Масалан, Жаҳон банкининг 2023 йилги ҳисоботига кўра, Тошкент ва Фарғона водийсида ҳаво ифлосланиши даражаси мамлакатнинг бошқа ҳудудларига нисбатан икки баробар юқори. Бу эса зич аҳоли жойлашган шаҳарларда экологик хавфни ошираётганини кўрсатади.
Демографик юк ва келгуси истиқбол
Ўзбекистон ҳукумати сўнгги йилларда аҳоли ўсишига мос инфратузилма барпо этиш ва шаҳарларнинг “ақлли бошқарув” тизимига ўтишини рағбатлантирмоқда. “Янги Тошкент” лойиҳаси, аҳоли кўп жойлашган ҳудудларда янги уй-жой массивлари қурилиши ва электр ҳамда сув таъминоти тармоқларини модернизация қилиш — шу сиёсатнинг амалий кўринишларидир.
Демограф мутахассислар фикрича, агар мамлакатда аҳоли ўсиш суръати ҳозирги даражада сақланса, 2030 йилга бориб Ўзбекистон аҳолиси 42–43 миллион кишига етиши мумкин. Бу эса зичликни 90 кишидан ошириши эҳтимолини кўрсатади.
Асосий муаммо ва ечим
Мутахассислар таъкидлашича, аҳоли зичлиги муаммосини ҳал қилиш учун фақат янги уй-жой қуриш етарли эмас. Қишлоқ жойларда иқтисодий имкониятларни кенгайтириш, иш ўринлари яратиш ва соғлиқни сақлаш ҳамда таълим соҳасида хизматларни барча ҳудудларда тенглаштириш зарур. Шу йўсинда ички миграция босими камайиб, шаҳарлар ортиқча зичликдан халос бўлади.
Жаҳон банкининг “Urbanization for Growth” (2024) ҳисоботида таъкидланганидек, демографик зичликни самарали бошқариш учун шаҳарларнинг кенгайиши “оқилона режалаштириш” ва “ресурс тежамкор инфратузилма” билан уйғун бўлиши лозим.
Хулоса
Ўзбекистонда аҳоли зичлигининг ортиши табиий жараён бўлса-да, унинг ижтимоий ва иқтисодий таъсирини инобатга олмаган ҳолда бошқариш катта хавф туғдиради. Демографик юкни барқарор иқтисодий ўсишга айлантириш учун давлат, бизнес ва фуқаролик жамиятининг ҳамжиҳат ҳаракати зарур. Ҳар бир янги туғилиш — фақат рақам эмас, балки келажакни таъминлаш учун масъулият ҳамдир.
