Япониялик олимлар миянинг тез қаришига сабаб бўлиши мумкин бўлган янги биомаркерни аниқлашди. Фудзита соғлиқни сақлаш университети ва Токио тиббиёт фанлари институти олимлари олиб борган тадқиқотга кўра, миядаги гиппокамп соҳасининг “гиперпишганлиги” инсонда руҳий изтироблар, хавотир ва депрессияга мойилликни кучайтиради. Тадқиқот натижалари “Neuropsychopharmacology” журналида эълон қилинди.

Янги биомаркер: миянинг “гиперпишиши” нима дегани?

Гиппокамп — миянинг ҳиссиёт ва хотира учун жавоб берадиган маркази ҳисобланади. Япон олимлари 17 турли генетик ўзгаришга эга бўлган сичқон моделларини таҳлил қилиш жараёнида бу соҳадаги ҳужайралар ҳаддан ташқари тез ривожланишини ва кейин тез қаришини кузатишган.

Бу ҳолат “гиперпишиш” деб аталди ва у миядаги нейронлар фаолиятининг вақтсиз издан чиқишига, руҳий барқарорликнинг бузилишига сабаб бўлиши мумкин. Тадқиқот раҳбари, профессор Хидео Хагихари таъкидлашича, гиппокампдаги бу жараён — “хавотир, депрессия ва ҳатто шизофрениянинг умумий молекуляр асоси” бўлиши эҳтимолдан холи эмас.

Мия қаришининг янги йўналиши

Аввалги илмий ишлар мия қаришини асосан ташқи омиллар — стресс, ёмон ухлаш, ёшнинг улғайиши билан боғлаб келган бўлса, бу тадқиқот мия қариши ички молекуляр жараёнлар туфайли ҳам тезлашиши мумкинлигини кўрсатди.

Мия ҳужайралари тез ривожланса, уларнинг энергия сарфи ҳам ортиб боради. Бу эса митохондрияларнинг (ҳужайра энергия манбаи) erta чарчашига, антиоксидант тизимнинг сусайишига ва “оксидловчи стресс” деб аталувчи ҳолатга олиб келади. Натижада мияда яллиғланиш ва ҳужайравий шикастланиш кучаяди — бу эса миянинг тез қаришига сабаб бўлади.

Руҳий касалликлар билан боғлиқ умумий илдиз

Тадқиқот натижалари шундан далолат бермоқдаки, хавотир ва депрессия фақат психологик ёки ижтимоий омилларга эмас, балки биологик асосларга ҳам эга. Яъни, миядаги айрим соҳалардаги “гиперпишиш” одамнинг руҳий ҳолатига тўғридан-тўғри таъсир кўрсатиши мумкин.

Бу фикрни Токио университети нейропсихиатри, профессор Кэнъити Сайто ҳам қўллаб-қувватлади:

“Агар гиппокампдаги ҳужайралар вақтсиз ‘пишиб’ кетса, мия фаолиятида мувозанат бузилади. Буни эрта аниқлаш келажакда хавотир ёки депрессияга мойил шахсларни олдиндан фош этиш имконини беради”, — дейди у.

Илмий жиҳатдан нима кутиляпти?

Олимлар бу биомаркерни диагностик восита сифатида ишлатиш устида иш бошлади. Агар у инсонларда ҳам тасдиқланса, бу мия “эрта қариши” билан боғлиқ касалликларни ташхислашда янги босқич бўлади. Ҳозирги кунда руҳий касалликларнинг аксарияти симптомлар асосида баҳоланади — яъни, аниқ биологик кўрсаткичлар йўқ. Янги усул эса шифокорларга мия ҳолатини тўғридан-тўғри баҳолаш имконини беради.

Фудзита университети биоинженерия лабораторияси ҳисоб-китобларига кўра, бу биомаркер орқали руҳий касалликларни 3–5 йил олдин аниқлаш имкони пайдо бўлиши мумкин. Бу — фармакотерапияда (дорилар орқали даволашда) революцион қадам бўлади.

Қаришни секинлаштириш мумкинми?

Бошқа илмий ишларда мия қаришини секинлаштиришнинг табиий усуллари ҳам ўрганилган. Масалан, АҚШ Миллий соғлиқни сақлаш институти (NIH) маълумотларига кўра, жисмоний фаоллик ва аэроб машқлар мияга кислород оқимини оширади, гиппокамп ҳужайраларини тиклайди ва нейронлар ўртасидаги алоқаларни мустаҳкамлайди.

Шунингдек, фаол ижтимоий ҳаёт, шахсий мулоқот ва интеллектуал фаолият (масалан, китоб ўқиш, янги тил ўрганиш, бошқотирмалар ечиш) когнитив қобилиятларни сақлашга ёрдам беради.

Қизиқ жиҳати шундаки, Бразилиялик олимлар (Риу-Гранди-ду-Сул Федерал университети) Америка райҳони экстракти мия қаришини секинлаштириши ва яллиғланишни камайтиришини ҳам исботлашган. Бу ҳақда Frontiers in Pharmacology журналида хабар берилган.

Энг катта муаммо — эрта ташхис

Мия қаришининг кўп ҳолатлари фақат клиник белги пайдо бўлгач аниқланади. Бу вақтда эса кўпинча нейронлар аллақачон шикастланган бўлади. Япониялик олимлар топган биомаркер шу нуқсонини тўлдириши мумкин.

Профессор Хагихари фикрича, янги диагностика усули келажакда инсоннинг “мия ёши”ни хисоблаш имконини беради. Бу маълумот орқали шифокорлар эрта профилактика ва индивидуал терапия режаларини тузиши мумкин бўлади.

Хулоса

Япония олимлари аниқлаган гиппокамп “гиперпишиши” мия қаришини англатувчи янги илмий тушунча бўлди. Бу орқали руҳий касалликларнинг биологик илдизини ўрганиш, уларни олдиндан аниқлаш ва шахсийлаштирилган даволаш усулларини яратиш имконияти кенгаяди.

Инсон мияси ҳали ҳам инсон учун энг катта сир бўлиб қолмоқда. Аммо ҳар бир шундай кашфиёт уни тушунишга бир қадам яқинлаштиради — ва эҳтимол, келгусида инсон руҳиятини ҳам илмий асосда муҳофаза қилиш йўлини очади.