Ижтимоий тармоқлар ўзаро муносабатларимизга кескин таъсир кўрсатди. Ижтимоий медиа платформалар бизни бир-биримизга таъсирчан тарзда боғлаб турибди. Воқеалар ва билдирилаётган фикрлар мисли кўрилмаган тезлик билан ўз таъсирини ўтказиши мумкинлиги туфайли бу бутун дунё бўйлаб одамларга муҳим ва аҳамиятсиз масалалар бўйича реал вақтда мулоқотга доимий кириш имкониятини беради.

Интернетга уланган турли хил қурилмалар ва ривожланган мобил Интернет тезлиги тобора оммалашиб бораётганлиги сабабли, кўпроқ одамлар ижтимоий тармоқларда вақт ўтказмоқдалар. Дарҳақиқат, АҚШда катталарнинг учдан икки қисми ундан фойдаланади ва кўпчилигимиз ўз янгиликларимизни ижтимоий тармоқлардаги постлар орқали оламиз.

Афсуски, ижтимоий тармоқларда биз учун мавҳум томонлар бор, яъни сохта янгиликлар. Нотўғри маълумотлар фойдаланувчиларга сиёсий ёки иқтисодий сабабларга кўра манипуляция қилиш орқали таъсир қилиши мумкин. Сохта янгиликларни қандай аниқлаш мумкин ва унга қарши курашиш учун нима қилиш керак? Sangzor.uz сайти ушбу мақолада фейкларни аниқлаш ва унга қарши ота-оналар олдида турган долзарб муаммоларни ҳал қилиш юзасидан зарур тавсияларни тақдим этади.

Нотўғри маълумот нима?

Замонавий оламда кўпинча "фейк янгиликлар" деб номланган атама ўқувчиларни алдаш мақсадида тарқатилиши мумкин бўлган ёлғон ёки нотўғри маълумотлар деб таърифланади.

Нотўғри маълумот ҳақида етарлича тушунча ҳосил қилиш учун бир нечта мисолларни кўриб чиқамиз:

• 2019 йил май ойида ижтимоий тармоқларда Ненси Пелосининг нутқида довдираш ва хиралашганлиги акс этган видео пайдо бўлиб, кўплаб мутахассислар унинг ақлий қобилиятини шубҳа остига қўйдилар. New York Times" газетаси, бу ҳақиқатан ҳам шифокорлар томонидан тайёрланган видео эканлигини аниқлади.
• 2020 йил бошида бир қатор нашрлар  коронавирус деб аталадиган COVID-19 ни даволашга оид мақолаларни чиқара бошлади.  Кўпроқ қизил гўшт ёки кокос мойини истеъмол қилиш вирусни даволаши мумкин деган сохта даъволар ҳақиқат сифатида келтирилди.

Нотўғри маълумотларнинг ҳар иккала ҳолати ҳам сиёсий рақибни хурсанд қилиш ёки умидсиз бозорга жумбоқли ечимни тарқатиш учун аниқ ишлаб чиқилган. Бундай таркиб сиёсат ёки уларнинг шахсий фаровонлиги ҳақида гап кетганда, шахсларнинг нотўғри маълумотларга эга қарорларни қабул қилишига таъсир қилиш орқали жамоатчиликка зарар етказиши мумкин. Бундай даъволарни бекор қилиш пухта ўрганишни, фактларни текширишни ва оммавий ахборот экспертизасини талаб қилади. 

Мизинформация ва дезинформация

Икки атама одатда бир-бирининг ўрнида ишлатилган бўлса-да, "нотўғри маълумотлар" ва "дезинформациялар" аслида синоним эмас. Нотўғри маълумотлар нотўғри маълумотлардан келиб чиқадиган нотўғри хабарларни англатади; шунинг учун бу атама алдаш ниятини англатмайди. Бошқа томондан дезинформация алдаш ниятида қасддан нотўғри маълумотлар тарқатилишини англатади.

Гап шундаки, дезинформация ҳар доим нотўғри маълумот, нотўғри маълумот эса ниятига қараб дезинформация бўлиши мумкин. Масалан, агар сиёсий арбобларни муҳокама қиладиган мақолада ҳақиқатда хато борлиги аниқланса, бу нотўғри маълумотдир. Агар ноаниқлик қасддан қилинганлиги аниқланса, мақолани дезинформация деб аташ мумкин. Ниятни аниқлаш қийин бўлиши мумкинлиги сабабли, ушбу атамалар кўпинча бир-бирининг ўрнида ишлатилади.

Ижтимоий тармоқларда нотўғри маълумотлар

Шахсий тафсилотларни ҳеч қачон ижтимоий тармоқларда баҳам кўрмасликка ишонч ҳосил қилишдан ташқари, потенциал нотўғри маълумотлар билан бўлишишнинг таъсирини тушуниш муҳимдир. Бу турли хил шаклларда бўлиши мумкин ва уларнинг ҳар бири қасддан ёки йўқлигидан қатъи назар, ўқувчиларни йўлдан оздириш ва манипуляция қилиш орқали жамоат муҳокамасига салбий таъсир кўрсатиши мумкин. 

Кликбейт

Clickbait - бу шов-шувли таркиб ёки сарлавҳалар, ўқувчиларнинг ҳис-туйғуларига (кўпинча ғазабга) ёки қизиқишларига қараб эътиборни жалб қилиш учун мўлжалланган контент. Номидан кўриниб турибдики, Clickbait -нинг мақсади - реклама даромадларини яратиш учун ўқувчиларни контентга қизиқтириш орқали ўлжа сифатида фойдаланиш. Одатда бу далилларга ёки бошқа ҳар қандай мазмунли маълумотларга таъсир қилади; аксинча, мақола таркиби узундан-узун саҳифаларга чўзилиб, ҳар бир фойдаланувчига тақдим этилиши мумкин бўлган рекламалар сонини кўпайтиради.

Агар бу етарли даражада зерикарли бўлмаса, Clickbait орқали сохта янгиликлар тарқатилиши мумкин. Бу каби хабарларни ўқувчилар ўзларининг ижтимоий доиралари билан баҳам кўришлари натижасида маълумотлар янада кўпроқ тарқалиши мумкин.

Clickbait га оид мисолларни ҳамма жойда топиш мумкин. Бу ижтимоий тармоқларда, веб-сайтларда ва блогларда маркетологлар ва контент яратувчилар томонидан қўлланиладиган тактикадир. 

• Нотўғри сарлавҳалар 
  • Clickbait билан бир хил йўналишда, нотўғри сарлавҳалар бизнинг ҳис-туйғуларимиз ва қизиқишимизга асосан ишлатилиши мумкин бўлган йўналиш. Мақоланинг ўзи яхши ёзилган ва ҳақиқатга асосланган бўлса ҳам, сарлавҳа чалғитадиган бўлса, контент нотўғри таассурот уйғотиши мумкин. Шу сабабли, юқорида келтирилган ушбу атама таърифига тўғри келмаса ҳам, бундай сарлавҳалар "Clickbait" деб номланиши мумкин.

• Афсуски, тадқиқотлар шуни кўрсатадики, аксарият ижтимоий тармоқ фойдаланувчилари мақолаларни ҳақиқатан ҳам ўқимасдан сарлавҳа асосида баҳам кўришади . Агар сарлавҳа ҳақиқатни тўғри акс эттирмаса, у тўлиқ уйдирма бўлган воқеалар билан бир хил таъсирга эга бўлиши мумкин.

• Тарғибот
  • Тарғибот оммавий ахборот воситалари орқали тарқатиладиган холис ва потенциал ёлғон маълумотлардан иборат бўлиб, у ўз аудиториясини муайян фикрларни билдириш учун бошқаришга мўлжалланган. Тарғиботда кўплаб тактикалар қўлланилади, жумладан:
    • Ҳиссий мурожаатлар:Нотўғри маълумотларнинг бошқа шаклларида бўлгани каби, тарғибот кўпинча қизиқиш уйғотиш ва ўқувчиларни бошқариш учун ҳиссий чақириқлардан фойдаланишга асосланган.
    • Ёлғон ёки "ярим ҳақиқатлар" дан фойдаланиш:Тарғиботда ўқувчиларни ишонтириш учун ёлғон гапириш мумкин. Шу билан бир қаторда, у маълум бир нуқтаи назарни қўллаб-қувватлаш учун қисман тирноқ, чалғитилган статистика ёки бошқа инсофсиз усуллардан фойдаланиши мумкин.
    • Гувоҳномалар:Тарғиботчи мақолалар, шунингдек, уларнинг фикрларини қўллаб-қувватлаш учун баъзан таниқли шахсларнинг гувоҳномаларини тақдим этиши мумкин. Булар баъзида тўқиб чиқарилган бўлади.

• Тарғиботнинг замонавий намуналари сифатида президентликка номзодлар томонидан ишлаб чиқарилган таркибга, рекламадан нутқгача кўриш мумкин. Сиёсий таркибда ишлатиладиган фактларда кўпинча ҳиссий мурожаатлардан фойдаланилади, бунда нотўғри маълумот тақдим этиш билан бирга таниқли шахслар ва сиёсатчиларнинг тасдиқларига таянилади.

• Сатира

  • Янгиликлар сатираси - бу ҳақиқий янгиликлар манбаларини тақлид қилувчи пародия тури бўлиб, унинг ҳазил-ҳузуллари одатда ўлик, кинояли тақдимотдан келиб чиқади. Ҳар қандай ўқувчи бу истеҳзони англай олмайди, шунинг учун баъзан бундай сатира ҳақиқат деб нотўғри талқин қилиниши мумкин. Сатира таърифи бўйича манипуляция қилишни мўлжалламаган бўлса-да, агар у ёзувчи хоҳлаганидек талқин қилинмаса, у сохта янгиликлар билан бир хил таъсирга эга бўлиши мумкин.

• Бунинг амалда қандай кўринишини кўриш учун Жонатан Свифтнинг " Камтарона таклиф " классик сатирасини ўқинг. Ушбу асарда Свифт қўллаган кинояли ёндашувни тушунмасдан, ўқувчилар муаллиф Ирландия аҳолиси ўз фарзандларини озиқ-овқат сифатида сотиб юбориши кераклигини чин дилдан таклиф қиляпти деб ўйлаб, асардан воз кечишлари мумкин. Худди шу тарзда, замонавий сатира нотўғри талқин қилиниши мумкин, бу эса нохуш оқибатларга олиб келади.

Янгиликларнинг ишончлилиги

Янгилик манбалари обрў-эътиборни янгиликларни ёзиш сифати ва изчиллиги асосида ривожлантиради, айниқса, бу фактларни текшириш ва муаммоларнинг мутаносиб истиқболини тақдим этишда. Ҳам ишончли, ҳам ишончсиз янгиликлар манбалари мавжуд ва унинг мазмунан аниқлигини аниқлашда манбанинг ишончлилигини баҳолаш муҳимдир.

• Ишончли янгиликлар манбалари
• Энг ишончли "Тhе Economist", "Reuters", "National Public Radio" ва "Guardian" каби таҳририятлар ўз янгиликларини қатъий журналистик суриштирувлар ва фактларга асосланган репортажлар тайёрлаш орқали контентларини яратадилар.
• Ишончсиз янгиликлар манбалари
• Ишончсиз янгиликлар манбалари фактларга асосланган хабар беришдан кўра кўпроқ фикрга асосланган бўлиб, улар одатда кучли фактларни текширишга эга эмаслар. Улар тез-тез аниқ тарафкашликларни намойиш қиладилар ва ноаниқ маълумотларни тақдим қиладилар, улар муҳокама қилаётган мавзулар бўйича мувозанатли нуқтаи назарни тақдим эта олмайдилар.

Ижтимоий тармоқ компаниялари қандай қилиб нотўғри маълумотларга қарши курашмоқда

Кўриб турганингиздек, ишончсиз янгиликлар манбалари ва турли хил нотўғри маълумотлар мавжуд. Натижада, ижтимоий тармоқ компаниялари унга қарши курашиш чораларини кўрдилар.

• Фейсбук
  • Фейсбук сохта янгиликлар билан боғлиқ муаммолар мавжудлигини тан олди ва уларни бартараф этиш учун чораларкўрмоқда . Ушбу йўналишдаги баъзи ташаббусларга Фейсбук журналистикаси лойиҳаси ва янгиликларнинг яхлитлиги ташаббуси киради. Улар сохта янгиликлар билан боғлиқ муаммолар тўғрисида хабардорликни ошириш, шунингдек, журналистикага бўлган умумий ишончни ошириш учун мўлжалланган.

• Фейсбук шунингдек, АҚШда президентлик сайловлари арафасида сохта янгиликларни этикетлаш ёки ўчириш орқали сиёсий мотивлар билан ёлғон хабарлар таъсирини минималлаштириш чорасини кўрди. Компания сохта янгиликларни баҳам кўраётган шахсларга ва саҳифаларга қарши чоралар кўрди, керак бўлганда уларни сайтдан олиб ташлади.

• Инстаграм
  • Худди шу Фейсбукнинг масъул шахслари томонидан бошқарилган Инстаграм, шунингдек, нотўғри маълумотларга қарши курашиш учун янги чораларни кўрди. Бу биринчи навбатда хабарларга қўлланилиши мумкинбўлган янги "ёлғон маълумот" ёрлиғи кўринишида бўлади . Ушбу ёрлиқлаш тизимига шубҳали хабарларни аниқлайдиган ва кўриб чиқадиган учинчи томон фактларни текширувчилар киради. Агар ундаги маълумотлар ёлғон деб ҳисобланса, улар фойдаланувчиларга постда нотўғри маълумотлар борлигини тушунтирадиган ёрлиқ билан белги қўйишади.

• Ушбу ёрлиқли хабарни кўргач, фойдаланувчилар постда келтирилган маълумотлар ҳақиқат эмаслигини билиб олишади. Бундан ташқари, агар бирон бир киши постни баҳам кўришга ҳаракат қилса, улар ёлғон маълумотни алмашиш ҳақида огоҳлантириш олишади.

• Snapchat
  • Яратилишидан бошлаб таркибни Snapchat-да бўлишиш усули платформани сохта янгиликлар тарқалишига камроқ таъсир қилди. Бунинг сабаби шундаки, тарихий жиҳатдан бу шунчаки хабар алмашиш дастури бўлган.Discover хусусияти  шундаки уни инсонлардан иборат модераторлар томонидан назорат қилинади, шунинг учун кенг тарқалувчи нотўғри маълумотларнинг пайдо бўлиши эҳтимоли бу ерда жуда паст.

• Бундан ташқари, Snapchat ходимлари вирусли хабарларни тезда таҳлил қилишади ва уларга оид фактларни зудлик билан текширишади. 

• Твиттер
  • Твиттер нотўғри маълумотларга нисбатан ўз позициясини аниқ баён қилди :

  • «Биз, компания сифатида, тарқатилган хабарларга нисбатан ҳакам бўлмаслигимиз керак. Журналистлар, мутахассислар ва обуначилар томонидан бир неча сония ичида минглаб жамоатчилик фикрини ўзгартирадиган  твитлар ёзадилар. Бу ҳар куни Твиттер-да содир бўладиган жараён ва биз биринчи навбатда энг сифатли ва энг мос таркиб ҳамда контекстни яратишга ҳаракат қиламиз. "

    Мухтасар қилиб айтганда, платформа тўғридан-тўғри нотўғри маълумотларга қарши курашишга интилмайди. Бироқ, бу спам ёки манипуляцион хатти-ҳаракатлар, айниқса ботларга қарши чоралар кўради. Дарҳақиқат, шу сабабли миллионлаб аккаунтлар фаолияти тўхтатилди .

Ижтимоий тармоқ фойдаланувчилари қандай қилиб нотўғри маълумотларга ҳисса қўшмоқда

Ўтган ўн йил давомида нотўғри маълумотлар ижтимоий тармоқларда ривожланиб борди. Фойдаланувчилар тўғрисидаги маълумотлар, шу жумладан уларнинг демографик хусусиятлари ва Интернетдаги хатти-ҳаракатлар - сотувчилар томонидан ишлатилиши назарда тутилган бўлса ҳам, бу нотўғри маълумот тарқатмоқчи бўлганлар томонидан ишлатилиши мумкин. Ушбу маълумотлардан фойдаланиб, сохта янгиликлар ҳақиқий аудиторияни жалб қилиш учун асосий аудиторияни жалб қилиш учун ишлаб чиқилиши мумкин. Бундай таркиб эса одамларга тез таъсир қилиб, вирусга айланиш эҳтимоли мавжуд.

Шу тарзда, ижтимоий тармоқлар нотўғри маълумот учун масъул бўлганларнинг имкониятларини кенгайтиради. Ҳар бир ижтимоий медиа тармоғи одамларнинг сиёсат, соғлиқни сақлаш ва бошқалар билан боғлиқ муаммоларни қандай ҳал қилишига таъсир қиладиган турли йўллар билан нотўғри маълумотларга ҳисса қўшади.

• Фейсбук
• Кўпчилик Фейсбук-даги сохта янгиликлар 2016 йилги президент сайловларига кескин таъсир кўрсатганини таъкидлашди. Дарҳақиқат,Атлантика томонидан нашр этилган мақолада , ижтимоий медиа гиганти Америка демократиясининг табиатини тубдан ўзгартирди. Платформа миллионлаб америкаликлар учун асосий сиёсий маълумот манбаи бўлиб, сохта янгиликлар сайловларга кучли таъсир кўрсатиши мумкин.
• Инстаграм
• Қадимги мақолда айтилганидек, "расм минг сўзга арзийди" ва бу яхши фотосуратлар шаклида Инстаграм-да сохта янгиликлар тарқалишидан яхшироқ мисолдир. Масалан, 2017 йил охирида машҳурликка эришган битта расм - бу Президент Трампнинг "Ҳарви" бўронидан кейин Техасдаги тошқин қурбонларига ёрдам бериши.Бироқ, Трампнинг қиёфаси сохта эди . Ушбу расм жамоатчилик идрокига таъсир кўрсатадиган нотўғри таассурот қолдирди. Instagram Stories-да тақдим этилган сохта янгиликлар билан бир қаторда рақамли манипуляция қилинган тасвирлар нотўғри маълумот тарқатишнинг кучли усуллари ҳисобланади.
• Snapchat
• Умуман олганда, сохта янгиликлар Snapchat аудиториясини муҳокама қилинадиган бошқа ижтимоий медиа платформаларига қараганда камроқ ташвишлантиради. Шунга қарамай, бу нотўғри маълумотни тарқатишда гипотетик равишда ишлатилиши мумкин бўлган "Discover" хусусияти қўшилиши билан бироз ўзгарди. Ушбу хусусият компьютерларни ўрганиш тарихидан фойдаланган ҳолда фойдаланувчиларга ёқиши мумкин бўлган таркибни таклиф қилиш учун фойдаланади. Бошқа ижтимоий медиа платформаларидаги алгоритмлар сингари, сохта янгиликларни баҳам кўрмоқчи бўлган шахслар томонидан ҳам бу "ўйин" бўлиши мумкин.
• Твиттер
• Твиттерда нотўғри маълумотларнинг олдини олиш доим қийин бўлган.Платформанинг органик мунозаралар фойдасига қатъий меъёрдан қочишга урғу бериши ҳақиқатнинг мувозанатли намойишига олиб келмади, айниқса сиёсат ҳақида. Бундан ташқари, Твиттер расмийлари ботларга қарши чоралар кўришга ваъда берган бўлса-да, тадқиқотлар шуни кўрсатадики, улар кераксиз аккаунтларга қарши кураша олмаяптилар.

Сохта янгиликлар ва нотўғри маълумотни қандай фарқлаш керак

Фактчекинг фактларни текшириш демак. Бунда мавжуд фактлар ва воқелик ўртасидаги номутаносибликлар аниқланади, шу орқали фактларнинг ёлғон ёки ростлиги аниқланади.

Манбани яхшилаб ўрганинг. Хабардан бош саҳифага ўтиб, сайтнинг мақсади, вазифалари ва контентини ўрганиб чиқинг.

Хабарни охиригача ўқинг. Баъзида эътибор тортиш учун сарлавҳаларда воқелик бўрттириб ёки бузиб кўрсатилиши мумкин.

Муаллифни текширинг. Муаллиф ҳақида маълумот излаб кўринг, ҳақиқатда бор одамми, ишончли материаллар ёзадими?

Ҳаволаларни текширинг. Бирон хабарни бошқа ҳаволалар орқали ҳам қидириб кўринг, бир неча манбадан олинган маълумотларни солиштиринг.

Саналарга эътиборли бўлинг. Янгилик, хабарнинг санаси янгими? Балки эски хабарни тақдим этишаётгандир?

Балки бу ҳазилдир? Хабар жуда ғалати, реалликдан узоқ бўлса, бу ҳазил сифатида оммалаштирилган бўлиши ҳам мумкин.

Холис бўлинг. Маълумотнинг чин ёки ёлғонлигини сизга ёққан-ёқмаганлиги, манфаатингиз юзасидан ҳал қилманг.

Мутахассислардан сўранг. Шунчаки мазкур ахборотга дахлдор бўлган шахслардан суриштириб кўриш ҳам мумкин.

Сохта янгиликлар кўпинча сохта муаллифларнинг исмлари ва сохта манбалардан тарқатилади. Агар сайт шубҳали даъволарни илгари сурган бўлса ёки муаллифнинг биографиясидаги тафсилотлар ишончли кўринмаса (ёки биографияси мавжуд бўлмаса), сиз таркибни жуда эҳтиёткорлик билан кўриб чиқишингиз керак. Нашр ҳақида маълумот олиш учун сайтнинг "Биз ҳақимизда" саҳифасини кўриб чиқинг. Сиз шубҳали тафсилотларни сезишингиз мумкин. Даъволарнинг ҳақиқийлигини аниқлаш учун ушбу тафсилотларни обрўли янгиликлар манбалари билан ўзаро боғланг.

Ва ниҳоят, таркибнинг нашр этилган санасини текширишни унутманг. Шубҳали мақола сохта янгиликлар бўлмаслиги мумкин; унда фақат сана ҳақида маълумот бўлиши мумкин. Бундай таркибдаги даъволарни текшириш учун ушбу мавзу бўйича долзарб янгиликларни қидириб топинг.

Юқоридаги фикрларга риоя қилишдан ташқари, сохта янгиликлар ҳақидаги кўплаб аломатларни излаш керак:

• Сохта веб-сайт манзили: Мақола таниқли янгиликлар нашридан бўлиши мумкин, аммо веб-манзил тўғрими? Веб-манзилни ушбу янгиликлар ташкилотининг уй саҳифаси (домен) билан таққосланг. Агар манзилда номувофиқликлар ёки хатолар бўлса, сиз сохта нарсаларни топган бўлишингиз мумкин.
• Муаллифи номаълум (ёки ниҳоятда таниқли): фирибгар ноширлар текширувдан қочиш учун умумий муаллиф исмидан фойдаланиши мумкин. Шу билан бир қаторда, улар жуда машҳур кишининг исмини илова сифатида ишлатиши мумкин. Иккинчиси суриштирувни талаб қилади. Масалан, Нил де Грассе Тайсон Ерни текис деб даъво қилиб мақола ёзиши мумкинми? Агар шундай бўлса, у ҳеч қандай обрўсига эга бўлмаган веб-сайтда ўз даъволарини эълон қилармиди? 
• Мақолада ўз манбалари нотўғри келтирилган: Ишончли манбаларга иқтибос келтириш сизнинг далилингизни янада ишончли кўриниш беришнинг самарали усули. Аммо, агар мақола фойдаланадиган манбаларни аниқ акс эттирмаса, унга шубҳа билан қараш керак.
• Мақолада имло ва грамматик хатолар мавжуд бўлса: Ҳақиқий янгиликлар манбаларида юқори сифатли таркибни тақдим этиш учун муҳаррирлар ишлайди. Сохта янгиликларни етказиб берувчилар кўпинча буни қилмайдилар. Натижада, сохта янгиликлар мақолаларида ёзишда ортиқча хатолар бўлиши мумкин.

Сохта янгиликлар ва нотўғри маълумотлар билан қандай ишлаш мумкин

Интернетда сохта янгиликлар намунасини топдингиз! Ёдингизда бўлсин, сохта янгиликлар шунчаки сизни ва бошқаларни бошқариш учун ишлаб чиқарилган маълумотдир. Агар таркиб ушбу таърифга мос келишига амин бўлсангиз, уни бошқалар билан бўлишишдан эҳтиёт бўлинг. Фикр билдиришингиз учун уни баҳам кўриш керак эмас; бу сизнинг ушбу таркибда кўтарилган мавзуга хайрихохлигингизни билдиради, шунингдек, таркибни янада кўпроқ тарқалишига олиб келади. Сохта янгиликларни тарқатиш ўрнига, уларни эътиборсиз қолдириш сизнинг асосий вазифангиз бўлиши керак.

Агар сиз ижтимоий тармоқлардаги саҳифаларни кўриб чиқаётганда сохта янгиликлар ва нотўғри маълумотларга дуч келсангиз, чора кўришингиз мумкин. Агар тренд постида нотўғри маълумотлар бўлса, уни "яшириш" мумкин. Агар сизнинг тасмангизни тарқатишда нотўғри маълумотлар ёки дезинформацияларда маълум фойдаланувчилар бир неча бор пайдо бўлса, уларни блокланг. Агар сиз илгари сохта янгиликларни тарқатадиган саҳифани "ёқтирган" бўлсангиз ёки унга обуна бўлсангиз, уни бекор қилинг. Тасмаларингизни шу тарзда тозалаб туриш манипуляцион мақолалар ва аккаунтлар таъсирини камайтириши мумкин.

Бироз вақт сарфлаб, янгиликлар лентангизнинг нозик томонларини ўрганишингиз жуда муҳимдир. Медиа диетангизни ва саводхонлигингизни қандай шакллантиришингиз мумкин? Бунинг учун бироз ҳаракат қилиш сизнинг онлайн тажрибангизни кескин яхшилаши ва сохта янгиликларнинг сизга таъсирини камайтириши мумкин.

Фейкни аниқлашга ёрдам берувчи ресурслар

Фейк фотони аниқлаш. Фотофейклар ҳам кўп учрайди, ҳам уларни аниқлаш осон. Суратнинг асл манбасини аниқлаш учун сурат устига сичқончани олиб келиб, «суратни Google’дан топиш»  буйруғини танлаш керак.

Tineye сервисига фотони юклаш орқали суратнинг аслини топиш, унинг турли ҳажмдаги вариантлари, қачон тармоққа юклангани, компьютерда ишлов берилгани ҳақида ҳам маълумот олиш мумкин.

Фото: Tineye сервиси 

Фейк видеони аниқлаш. Видео YouTube га жойланган бўлса, YouTube DataViewer сервисидан ўтказинг. У видеонинг тармоққа қачон юкланганини кўрсатади ва бир нечта скриншотларни чиқариб беради. Скриншотлар орқали қидирув бериб, шунга ўхшаш видеоларни қидириб кўриш мумкин бўлади.

Фото: YouTube DataViewer сервиси

Фото: InVID сервиси 

 InVID сервиси орқали эса турли платформалардан юкланган видеолар ҳақида тўлиқ маълумот олиш мумкин. У видео интернетга юкланган пайтдан бошлаб “босиб ўтган йўл”ини кўрсатади. Видеони кўришда машина рақамлари, майда ёзувлар, одамлариннг уст-боши, бинолар ҳолатига диққат қаратиш орқали ҳам видеога ишлов берган-берилмаганини аниқлаш мумкин.

Ҳакимжон Фозилов