Йўл-йўл пижама кийган бола ҳақидаги фильмни кўпчилик кўрган бўлса керак. Иккинчи жаҳон уруши. Лагерь. Унда бир хил йўл-йўл кийимдаги одамлар ва болалар яшайди. Оғир аҳволда. Фашизм ва унинг даҳшатли оқибатлари ушбу фильмда содда, хурофотдан холи, меҳрибон, самимий бола – Бруно исмли концлагер қўмондонининг саккиз ёшли ўғли дунёқараши орқали кўрсатилган.
Немиснинг ўғли Бруно бу ғалати фермадаги бир хил кийимдаги одамлар кимлар эканини тушунмайди. Аммо у ўша ерда ўз тенгдошидан ўртоқ топади. Икки душман томоннинг болалари учун душманлик ва уруш бегона. Улар ҳеч қандай ғаразларсиз ва манфаатларсиз дўстлашади. Немиснинг ўғли тутуни чиқиб турган анави хоналарда бир кунда юзлаб одамлар ёқилишини тасаввурига ҳам сиғдира олмайди. Шунингдек, йўл-йўл зебра кийим кийган болакай ҳам бу ваҳшийликдан хабарсиз. Икки фаришта худди уруш бўлмаётгандек дўстлашадилар, ҳар куни бири симнинг бу томонида бири у томонида суҳбатлашади, ўйнайди... Aммо ўртасини сим тўсиқ тўсиб турган, қарама-қарши томонда яшовчи болалар ўртасидаги катталар мантиғига кўра «мумкин бўлмаган» дўстлик қандай тугайди?...
Мақола кино ҳақида эмас – урушда бола душман бўлолмаслиги, урушни бола бошламаслиги, аммо энг кўп қурбон бўлиши ҳақида. Мақола бола урушда фақатгина ўлмаслиги, балки ўлдирувчи бўлиб иштирок этишида. Мақола нафақат бола уруш даҳшатлари туфайли руҳий жароҳат олмаслиги, балки унинг аскар бўлиши ва умрининг охиригача уруш майдонида қолиб кетган болалигини излаш ҳақида. Урушда бола нафақат жисман ўлади, балки руҳан ўлиб ҳеч қачон ҳаётга қайта олмайди. Мақола шу ҳақда.
Қизил қўл куни
Ҳар йили 12 февраль Қизил қўл куни урушлар ва қуролли можароларда қатнашишга мажбур бўлган аскар болаларни хотирлаш куни сифатида нишонланади. Бу кун вояга етмаганларни ҳарбий хизматга чақириш амалиётига қарши, ўз ватанидаги ҳарбий можаролар туфайли оддий болаликдан маҳрум бўлган болаларни қўллаб-қувватлашга чақиришдир.
Конго Демократик Республикаси, Руанда, Уганда, Судан, Мянма, Филиппин, Колумбия ва Фаластинда болалардан аскар сифатида фойдаланилади, жумладан, қуролли можароларда. 2009 йилда фақат расмий маълумотларга кўра 250 мингга яқин бола ҳарбий хизматда бўлган ва уларнинг учдан бир қисми қизлар эди.
Қуролли тўқнашувларда омон қолган аскар болаларда кўпинча руҳий касалликлар, саводхонлик ва ҳисоб-китобларнинг ёмонлиги, шунингдек, тажовузкорликнинг кучайиши каби хулқ-атвор муаммолари пайдо бўлади, шунингдек, балоғат ёшида ишсизлик ва қашшоқлик хавфини оширади. Тадқиқотлар шуни кўрсатдики, ўсмир болаларни ҳарбий хизматга жалб қилиш ва ўқитиш, ҳатто улар урушга юборилмаган бўлса ҳам, кўпинча ўз жонига қасд қилиш хавфи, стресс, спиртли ичимликларни истеъмол қилиш ва зўравонлик ҳаракати кузатилган.
Урушда бола йўқ
Сиёсатшунос Валерий Рязанский 2015 йил 7 майда оммавий ахборот воситаларига берган интервюсида шундай дейди:
«Урушда бола йўқ», деган нақл бор. Бу тўғри, чунки бу тушунчаларнинг бир-бирига яқинлашиши ғайритабиийдир. Урушда туғилганлар болаликдан воз кечишлари керак эди. Ҳар бир инсон ҳаётининг бир лаҳзасини хотирасида сақлайди, бу унга иккинчи туғилиш, бутун келажак тақдирида бурилиш нуқтаси бўлиб туюлади.
Ҳозирги кунда болалар ҳуқуқлари ва халқаро конвенцияларнинг қабул қилиниши ҳақида гапирилаётган бир пайтда болалик деярли дахлсизлик мақомидан маҳрум. Болалар тобора кўпроқ ҳарбий можароларга жалб қилиниб, оғир жиноятларнинг қурбони ёки шерикларига айланишмоқда. Руандада деярли барча болалар етим қолган, уларнинг 16 фоизи яқинларининг жасадлари остида яшириниб тирик қолган. Руандадаги Тутси халқининг қирғин қилинишидан сўнг, сўровларда болалар катта бўладими ёки ўлдими, уларга аҳамият бермасликларини айтишди. Яқинда, 10 йил олдин, Чеченистонда ўн ёшли ўғил болалар ғурур билан пулемётлар билан юришган.
Бир неча йил олдин Чеченистон Республикасида болалар, асосан, қизлар орасида катта руҳий эпидемия бўлган. Вақти-вақти билан улар қисқа муддатли бўғилиш, конвульсияларни бошдан кечирдилар ва даҳшатдан қичқирдилар. Жабрланганлар орасида психологик юқумли касалликнинг таъсири қайд этилган. Бир болада тутқаноқ бўлганида, яқин атрофдаги бошқа бола ҳушидан кетиб, кейин талваса қила бошлайди. Улар уруш пайтида туғилган ва узоқ вақт стрессни бошдан кечирган одамлар қуршовида ўсган. Тўсатдан улар орасида бўғилиш, талваса каби сирли касаллик эпидемияси пайдо бўлганда, уларнинг руҳий ҳолатини тасаввур қилишнинг иложи йўқ. Улар менга бир воқеани айтиб беришди: ўтган ёзда ота-оналари томонидан Украинанинг жануби-шарқидан Қрим лагерига дам олиш учун юборилган бир неча ўн тўрт ёшли ўғил болалар қочиб кетишди. Улар Симферопол вокзалида қўлга олинди: йигитлар уйларига бориб, ўз ерларида жазо кучларига қарши курашишни режалаштиришган.
Бу болалар катталар томонидан тўхтатилиши мумкин, лекин бир неча йил ичида улар катта бўлади ва ҳеч ким уларни қўлидаги автоматни олиб, «хунта»га қарши курашишга тўсқинлик қила олмайди. Руҳияти энди ривожланаётган болани қўя турайлик, уруш ва мажбурий қочиб кетиш катталар руҳиятига кучли зарба бўлади.
«Бонус» сифатида бу болаларнинг барчаси келажакдаги ҳаётига халақит берадиган энг кенг фобияларни олади. Баъзилар ўз қўрқувларини мустақил равишда енгишади, баъзиларига психологлар ёрдам беради, кимдир эса ёрдамсиз қолади ва эълон қилинмаган фуқаролар урушининг яна бир билвосита қурбонига айланади. Кимдир мусофир юртда катталарнинг тинч, адашган юрт ҳақидаги ҳикояларини тинглаб ўсади. Кимдир қурол шовқини, отишма овози ва огоҳлантириш тизимининг қичқириғи остида ўсиши керак бўлади. Лекин иккаласи ҳам катта бўлади ва бир кун келиб ўғирланган болалиги учун бадал сўрашади...»
Фаластин ва Угандада олиб борилган тадқиқотлар шуни кўрсатдики, собиқ аскар болаларнинг ярмидан кўпи руҳий жароҳатдан кейинги стресс бузилиши аломатларини кўрсатган ва Угандадаги ҳар ўнинчидан тўққизтасида руҳий тушкунлик ҳолати бўлган. Фаластинлик тадқиқотчилар, шунингдек, қуролли тўқнашувларда юқори даражадаги зўравонликка дучор бўлган болалар бошқа болаларга қараганда тажовузкорлик ва анти-ижтимоий хулқ-атворни кўрсатиш эҳтимоли кўпроқ эканлигини аниқладилар.
Нафақат уруш, ҳатто ҳарбий аскарликка тайёрлайдиган армияда аскарлар азият чекади. Мисол учун, Буюк Британиядаги ҳарбий ўқув марказларида зўравонлик ҳолатлари бўйича 62 та расмий шикоятни қайд этди.
2014 йилда 17 ёшли Жо Туртон машғулотлар давомида ходимлар томонидан зўравонликларни эслайди: «Капраллар биз ухлаётган ангарга кириб келишади ва улар ваҳший кўзлари билан қичқириб, аскарларни итариб юборишади. Катта сержант аскарни ҳавога кўтариб деворга улоқтиради. Капрал бошимга қаттиқ урди – дубулғамни кийиб олган бўлсам-да, мен йиқилиб тушдим. Бироз вақт ўтгач, биз лойда судралиб ўтмоқдамиз, бир капрал мени ушлаб, далада ярим йўл бўйлаб судраб кетди. У қўйиб юборгач танам шунчалар қақшаб оғридики инграб юбордим. Яна бир бошқа капрал эса ерда йиғлаётганимни кўриб, менга ишора қилиб, кулади».
Жинсий зўравонликнинг юқори кўрсаткичлари ҳарбий шароитларга, жумладан, машғулот муҳитига хосдир. Масалан, 2015 ва 2020 йиллар оралиғида Британия қуролли кучларида 16 ёки 17 ёшли қизлар жинсий зўрлаш ёки бошқа жинсий тажовузлар ҳақида ўз тенгдошларига қараганда икки баравар кўп хабар беришган. Энг ёмони эса урушнинг маданий нормаллашуви. Урушда катта бўлган болалар қасоскор бўлиб вояга етади, масалан, дўстлар ва қариндошларнинг ўлдирилганини кўргандан кейин. Ёки «жангчи» бўлиш етукликка ўтишни белгилайди, деган қарашларнинг мавжудлиги...
Катталарга қараганда хавф-хатарни сезмайди
Бу ҳақда мутахассислар таъкидлаганидек, катталарга нисбатан, болаларнинг, шу жумладан, ўсмир болаларнинг неврологик ривожланмаганлиги уларни урушга кўпроқ мойил қилади, шунингдек, хавф-хатарларни ҳисобга олмасдан кейинги қарорлар қабул қилиш эҳтимоли кўпроқ.
Германия, Буюк Британия ва АҚШда олиб борилган тадқиқотлар шуни кўрсатадики, урушга ёлловчилар кам таъминланган болаларни нишонга олишади. 1990 йилларда Камбоджа қуролли кучлари томонидан ёлланган боланинг қуйидаги гувоҳлигига эътибор беринг: «Мен ота-онамнинг очлиги ва мактабим йўқлиги сабабли қўшилдим. Мени миналар қўрқитарди, лекин нима қилишим мумкин – олд сафда юриш, бу буйруқ. Бир куни ёнимдаги бола минани босиб олди – у яраланиб вафот этди. Унинг ўлганини кўрдим... Ҳар бир бўлинмада ёш болаларни кўраман. Ишончим комилки, яна камида бир-икки йил аскар бўламан. Ҳарбий бўлишни тўхтатсам, ҳеч қандай маҳоратим йўқлиги учун ишим қолмайди. Мен нима қилишимни билмайман...»
Серб мақолида айтилганидек: Урушда сиёсатчилар ўқ-дори беради, бойлар овқат беради, камбағаллар эса болаларини беради.
Уруш тугагач, сиёсатчилар қўл бериб кўришади, бойлар озиқ-овқат нархини кўтаради, камбағаллар ўз фарзандларининг қабрини қидиради...
Болаларга катталарга қараганда ҳар қандай ғояни – дин, шаън, обрў-эътибор, қасос ва бурч каби тушунчалар осонроқ сингдирилади.
Баъзи қуролли гуруҳлар раҳбарларининг таъкидлашича, болалар кичкина бўлса-да, улар кўпинча ажойиб даражада қўрқмас, чаққон ва чидамли.
Дунё бўйлаб қанча бола аскарлар бор?
1814 йилда Наполеон ўз қўшинларига кўплаб ўсмирларни чақирган. Минглаб болалар Биринчи ва Иккинчи жаҳон урушларининг барча томонларида қатнашдилар. Иккинчи жаҳон урушида биз қаҳрамон, даражасига кўтарган болалар ҳам аслида қўлига қонга ботган одамчалардир. Фақат минг йилликнинг бошидан бошлаб болалардан ҳарбий фойдаланишни чеклаш ва камайтириш бўйича халқаро ҳаракатлар бошланди. Шунга қарамай, 2018 йил ҳолатига кўра, 18 ёшгача бўлган болалар ҳали ҳам 46 та давлатда ҳарбий мақсадларга жалб қилинмоқда ва ўқитилмоқда, бу барча мамлакатларнинг тўртдан бир қисмини ташкил қилади.
Кейинги пайтларда айрим қуролли гуруҳлар аниқроғи 1999 йилдан буён 60 га яқини бу амалиётни камайтириш ёки тугатиш тўғрисида келишувга эришган. Масалан, 2017 йилда Филиппиндаги Моро Ислом Озодлик ҳаракати ўз сафларидан 2000 га яқин болани озод қилди ва 2016 йилда Колумбиядаги партизан ҳаракати болаларни ёллашни тўхтатишга рози бўлди.
Бошқа мамлакатларда тескари тенденция кузатилмоқда, хусусан, Афғонистон ва Сурияда исломий жангарилар, уларга қарши бўлган гуруҳлар болалардан фойдаланишни кучайтирдилар. 2003 йилда ҳисоб-китобга кўра, давом этаётган можароларнинг тўртдан уч қисмида бола аскарлар иштирок этган. Ўша йили БМТнинг Гуманитар масалаларни мувофиқлаштириш бошқармаси бу болаларнинг кўпчилиги 15 ёшдан ошган, баъзилари эса ёшроқ бўлганини тахмин қилган. 2003 йилда ЮНИCEФ маълумотларига кўра, дунё бўйлаб 30 дан ортиқ можароларда 300 000 га яқин болалар қатнашган. 2017 йилда Save the Children дунё бўйлаб бир неча ўн минглаб болалар, эҳтимол 100 000 дан ортиқ болалар давлат ва нодавлат ҳарбий ташкилотларда бўлганини хабар қилди.
2023 йилда БМТ Бош котиби ҳисоботида 23 мамлакатда қуролли можароларда болаларни ёллаш ва улардан фойдаланишнинг 7622 та тасдиқланган ҳолатлари тақдим этилган. Илгари қуролли кучлар ёки гуруҳларга алоқадор бўлган 12 460 дан ортиқ болалар 2022 йил давомида ҳимоя ёки реинтеграцияда ёрдам олди. Қуролли гуруҳлар томонидан ёлланган ёки фойдаланилган барча бола аскарларнинг 12,3 фоизини қизлар ташкил қилади. Суриядаги фуқаролар уруши давомида кўплаб оммавий ахборот воситалари, жумладан Human Rights Watch ташкилоти ишчилар партиясига алоқадор ташкилот бола аскарларни ёллаганини тасдиқлади. Ливандаги фуқаролар урушида турли томонлар бола-аскарлардан фойдаланган.
Сурияда давом этаётган фуқаролар уруши пайтида болалар Башар Асадга қарши гуруҳларга қўшилишди. 2012 йилда Бирлашган Миллатлар Ташкилотига исёнчилар бола аскарлардан фойдалангани ҳақидаги даъволар келиб тушган, бироқ улар буни тасдиқлай олмаганликларини айтганлар. 2014 йил июнь ойида Бирлашган Миллатлар Ташкилоти ҳисоботида айтилишича, мухолифат болаларни ҳарбий ва ёрдамчи ролларга ёллаган. Ҳисоботда айтилишича, бундай қилиш сиёсати йўқдек туюлган бўлса-да, ёшни текшириш тартиблари йўқ эди.
Human Rights Watch ташкилотининг 2014 йилда билдиришича, исёнчи гуруҳлар болаларни қўллаб-қувватлаш ва жанговар ролларда, яъни жанг майдонларида ярадорларни даволаш, ўқ-дорилар ва бошқа юкларни олиб боришдан тортиб, жанглар авж олган пайтда фронтга олиб бориш, снайперлар ролини бажаришгача бўлган. Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Болалар ва қуролли можаролар бўйича махсус вакили Радҳика Куомарасвами 2010 йил январ ойида Ямандаги қабила ўртасидаги жангларда «кўп сонли» ўсмир ўғил болалар ёлланганини айтди.
Нодавлат нотижорат ташкилоти фаоли Абдул-Раҳмон ал-Марвонийнинг ҳисоб-китобларига кўра, Яманда ҳар йили қабилалар ўртасидаги жангларда 500-600 га яқин бола ҳалок бўлади ёки яраланади. Ўттиз йил давомида Афғонистондаги фуқаролар уруши пайтида минглаб аскар болалар етишиб чиқди. Кўпчилиги ҳали ҳам Толибон учун курашмоқда. Камуфляж кийимида ва шаҳидлик шиорлари билан юрган ўғил болалар акс этган тарғибот видеоси 2009 йилда Афғонистон Толибони раҳбарияти томонидан эълон қилинганди. Америкалик аскарни ўлдирган 14 ёшли толибон жангчиси эсланг...
(Давоми бор)
Барно Султонова
