Охирги ўн йилликда дунё молия бозорида туб бурилишлар кузатилди. Бу ўзгаришлардан энг каттаси криптовалюта ҳамда блокчейн технологияларининг жадал ривожланишидир. Криптовалюта анъанавий молия тизимига муқобил равишда ишлаб чиқилган бўлиб, унинг тарафдорлари бу келажакда иқтисодиётнинг асосий қисмларидан бирига айланишини таъкидлайдилар. Аммо шубҳа билан қарoвчилар учун криптовалюталар ноаниқлик, хавф ва эҳтимолий йўқотиш манбаи сифатида кўринади. Ушбу мақолада криптовалюта тарихига назар ташлаб, унинг бугунги ҳолати ва Ўзбекистондаги муносабат ҳақида таҳлил юритамиз.
Криптовалюта тарихи ва ривожланиши
Криптовалюта тушунчаси биринчи марта 2008 йилда пайдо бўлган. Аноним шахс ёки шахслар гуруҳи "Satoshi Nakamoto" тахаллуси остида Bitcoin (BTC) криптовалютасини ишлаб чиқди ва унинг ишлаш тартибини тавсифловчи "Bitcoin: A Peer-to-Peer Electronic Cash System" номли мақоласини эълон қилди. Бу технология анъанавий банк тизимига боғлиқ бўлмаган, мустақил ва марказлаштирилмаган тўлов усули сифатида таклиф этилган эди.
Bitcoin'дан кейин Ethereum, Ripple, Binance Coin ва бошқа криптовалюталар ҳам пайдо бўлди. Ethereum платформаси смарт-контрактлар (автоматлаштирилган шартномалар) воситасида блокчейнни нафақат молиявий тўловлар, балки кенг қамровли бизнес жараёнлари учун ҳам мослаштирди.
Бугунги кундаги вазият
Криптовалюта бозори жуда тез ўзгарувчан ҳисобланади. Масалан, Bitcoin'нинг нархи бир неча йил ичида кескин ўсди ва шу билан бирга, қийматида катта тебранишлар ҳам кузатилди. Айни вақтда криптовалюталарга давлатлар турлича ёндашмоқда:
АҚШ – криптовалюта савдосини тартибга солиш устида иш олиб бормоқда.
Хитой – криптовалюталарни чеклаш ва майнингни тақиқлаш сиёсатини юритмоқда.
Европа Иттифоқи – қонуний асосда криптоактивларнинг хавфсизлиги ва инвесторларни ҳимоя қилишни таъминлаш мақсадида қонунлар қабул қилмоқда.
Бугунги кунга келиб, бир қатор катта корпорациялар ва банклар криптовалюталарни қабул қилишга ҳаракат қилмоқда. Масалан, Tesla Bitcoin орқали автомобиллар сотишни йўлга қўйган (кейин бу қарор бекор қилинган). Шу билан бирга, PayPal ва Mastercard каби компаниялар ҳам криптовалюта билан тўлов имкониятларини кўриб чиқмоқда.
Ўзбекистонда криптовалютага муносабат
Ўзбекистон ҳукумати криптовалютага нисбатан эҳтиёткор ёндашувни танлаган. Бир неча йил аввал мамлакатда криптоактивлар билан операцияларнинг ҳуқуқий асосларини яратиш йўлида қадамлар қўйилди. 2018 йилда "Крипто-активлар муомаласини тартибга солиш" ҳақидаги қарор қабул қилинди. 2022 йилда эса Миллий истиқболли лойиҳалар агентлиги ташаббуси асосида криптовалюта майнинг ва савдо-сотиқ фаолиятининг айрим турларига рухсат берилди.
Шу билан бирга, Ўзбекистонда криптовалюталарни тўлов воситаси сифатида ишлатиш тақиқланган. Бироқ, майнинг ва криптоактивлар савдоси белгиланган лицензия асосида амалга оширилиши мумкин. UzNEX номли лицензияланган криптовалюта биржаси орқали айрим фуқаролар савдо қилиш имкониятига эга.
Муаммолар ва ечимлар
Криптовалюталар билан боғлиқ асосий муаммолар:
Бозор беқарорлиги – криптовалюта нархлари жуда тез ўзгаради, бу эса уни инвестиция учун хавфли қилади.
Скамлар ва ҳийла-найранглар – крипто соҳада кўплаб фирибгарлик лойиҳалари пайдо бўлган.
Киберхавфсизлик – бир қатор криптобиржалар хакерлар томонидан ҳужумга учраган ва катта маблағлар йўқотилган.
Қонунчиликнинг номутаносиблиги – турли давлатларда криптовалютага нисбатан ёндашувлар ҳар хил, бу эса инвесторлар учун ноаниқлик туғдиради.
Муаммоларга ечим сифатида қуйидагилар таклиф қилиниши мумкин:
Давлатлар томонидан криптовалюта бозорини тартибга солувчи аниқ ва барқарор қонунлар ишлаб чиқилиши.
Фойдаланувчиларнинг молиявий саводхонлигини ошириш ва криптоинвестиция қилишда эҳтиёткорликка чақириш.
Техник хавфсизлик чораларини кучайтириш, яъни криптоактивларни оффлайн ва ҳимояланган воситаларда сақлаш.
Хулоса
Криптовалюталар XXI аср молия тизимида инқилобий ўзгаришларни юзага келтирмоқда. Улар имкониятлар бергани каби, катта хавф-хатарларни ҳам ўз ичига олади. Айниқса, Ўзбекистон сингари ривожланаётган давлатларда криптовалютага эҳтиёткор ва аниқ қонунчилик асосида ёндашиш муҳим аҳамият касб этади.
Криптовалюталар келажак молиясининг асосий қисмига айланадими ёки шунчаки молиявий авантюра бўлиб қоладими – буни вақт кўрсатади. Бироқ, бугунги кун инвесторлари ва фойдаланувчилари учун энг муҳим нарса – хавфларни англаб, доимий равишда бозорни таҳлил қилиб боришдир.
