Павел Дуровнинг Қирғизистон, Ўзбекистон ва Қозоғистонга ташрифи, Қозоғистоннинг TON криптовалютасини тан олиши ҳақидаги хабар, Binanceга қарши Миллий истиқболли лойиҳалар агентлигининг (МИЛА) суди ҳақидаги хабарлар ва айниқса, миллионлаб одамлар "оғмахонни тириллатиши" билан боғлиқ Hamster Kombat ўйини кўплаб ўзбекистонликларнинг эътиборини блокчейн технологиясига қаратди.

Блокчейн билан боғлиқ масалаларни тушуниш учун МИЛА криптоактивлар айланмаси бошқармаси бошлиғи Аскаржон Зокировга мурожаат қилдик.

- Блокчейн технологиясининг моҳияти нимада?

- Технологиянинг моҳияти шундаки, маълумотлар географик жиҳатдан ажратилган турли хил компьютерларда сақланади. Бу уни очиқ ва шаффоф қилади, авария ва бузилишлардан ҳимоялайди. Ҳар қандай маълумот блокини тузатиш учун кейинги барча ёзувларни созлашингиз керак. Ва бу хакерлик ҳаракатини деярли имконсиз қилади.

Блокчейн технологиясининг машҳурлиги унинг асосида яратилган биткоин, эфириум ва бошқа криптоактивлар билан боғлиқ.

- Ўзбекистонликлар криптовалюталардан қандай фойда олишлари мумкин?

- Биз товарлар ва хизматларни тўлаш учун криптоактивлардан фойдалана олмаймиз. Аммо   активлар қийматидаги ўзгаришлардан ютиш ёки ютқазиб қўйиш мумкин. Миллий криптобиржаларда криптоактивлар котировкалари жаҳон биржаларидаги нархлар билан таққосланади. Агар криптоактивлар қиймати ошса, у ҳолда эгаси уларни биржада сотиши ва ўсишдан пул топиши мумкин, агар нарх тушиб қолса, йўқотишларни ҳисоблаш керак бўлади.

- Блокчейн сўзига параллел равишда, қоидабузарликлар, жарималар, давлат томонидан тартибга солиш тўғрисида хабарлар мавжуд. Блокчейнни тартибга солишнинг маъноси нима?

- Бу ерда блокчейн технологиясини ва унда яратилган маҳаллий криптоактивларни ажратиш муҳимдир. Қонунчилик фақат одамлар криптоактивлардан ноқонуний мақсадларда фойдаланишни бошлаганларида, яъни миллий, лицензияланган хизмат кўрсатувчи провайдерлар платформаларидан ташқарида бошқа турдаги операцияларни сотиб олиш/сотиш, алмаштириш, чиқариш ёки амалга оширишда бузилади.

-   "Криптони майнинг қилиш " деган янги ибора юзага келган. Бу ҳақда нима дея оласиз?

- Қисқача айтганда, майнерлар бу ёки бошқа блокчейннинг ишлашини қўллаб-қувватловчи шахслардир. Масалан, биткоин блокчейнни қўллаб-қувватлайдиган тармоқ иштирокчилари ёзувлар занжирига блокларни тасдиқлайдилар ва қўшадилар. Бу эса бутун ёзувлар занжирининг барқарорлигини оширади. Блокни қўшиш учун майнерлар комиссия кўринишидаги биткоинни олишади, масалан, уларни сотиш ва пулга алмаштиришлари мумкин бўлади. Биткоинни майнинг қилиш учун катта қувват, вақт ва электр энергияси керак. Биткоин нархи жуда юқори ва биржадаги спекулятив ўйинларни ҳисобга олган ҳолда унинг нархи тушади ва кўтарилади.

Шуни ҳам таъкидлаш керакки, майнинг жараёнининг ўзи, шу жумладан тармоқ хавфсизлигини таъминлаш учун керак.

- Нима учун технологияда “крипто" префикси ишлатилади? Ахир блокчейн шифрлаш билан боғлиқми?

- Дарҳақиқат, блокчейн технологияси шифрлаш усуллари асосида ишлайди, шунинг учун биз қонунчиликда "крипто" қўшимчасидан фойдаланамиз. Баъзи мамлакатларда "виртуал актив" ёки "рақамли актив" атамалари қўлланилади, аммо бу моҳиятни ўзгартирмайди. Масалан, Европада    криптоактивларни тартибга солиш тўғрисидаги Markets in Crypto-Assets (MiCA. – таҳрир.) қонуни қабул қилинди, яъни криптоактив атамаси ҳам қўлланилган.

- Сўм блокчейда нусха олиши ҳақида хабар берилган эди. Бу нима беради?

- Бу борада гап рақамли валюта ҳақида кетаётганини аниқлаб олишимиз керак. Дарҳақиқат, Ўзбекистонда рақамли валюта концепсия, яъни CBDC (Central Bank Digital Currency. – таҳрир.)ни яратиш муҳокама қилинмоқда. Бу янги тўлов воситаси эмас, балки миллий валютани муомалага киритишнинг яна бир механизми холос. Келажакда уни блокчейнда яратиши ва Марказий банк томонидан чиқарилиши масаласи кўриб чиқилмоқда. Иш ҳали ўрганиш ва ишлаб чиқиш босқичида. Хитой, Россия, Қозоғистон ва баъзи Ғарб мамлакатларида блокчейн асосида миллий валютани жорий этишга уринишлар бор, аммо дунёда аниқ ишлайдиган механизм ва уни оммавий қабул қилиш ҳали мавжуд эмас.

- Блокчейн технологиясини мамлакатнинг иқтисодий ривожланиши билан боғлайдиган нашрлар мавжуд. Бунинг қандай боғлиқлиги бор?

- Блокчейн бевосита иқтисодиётни кўтармайди, лекин билвосита, маълумотларнинг хавфсизлиги ва очиқлиги туфайли коррупцияга қарши курашда хизмат қилиши ва очиқ маълумотлардан фойдаланган ҳолда бизнес ва фуқаролар учун қарор қабул қилиш имкониятларини яратиши мумкин.

- Яқинда Павел Дуровнинг Марказий Осиёга қилган саёҳатини кузатдик. ОАВ Қозоғистон TON Телеграм валютасини қонунийлаштирганини ва тасдиқлагани ҳақида ёзишмоқда, бу нимани англатади? Агар Дуров МИЛАга мурожаат қилса, TON валютаси бизда ҳам сертификатлашадими?

- Нега бундай янгилик пайдо бўлганлиги бизга номаълум. Миллий провайдерларнинг криптоактивлар заҳираси улар томонидан хатарлар ва тижорат манфаатларини ҳисобга олган ҳолда мустақил равишда шакллантирилади. Ўз платформасидаги ҳар қандай хизмат кўрсатувчи провайдер ҳар қандай криптоактив билан, шу жумладан TON билан ишлаш, фойдаланувчилар томонидан сотиб олиш, сотиш ёки алмашиш имконияти учун уни саватга киритиш имкониятини бериши мумкин ва бунинг учун регуляторнинг рухсати керак эмас. Унинг нархи бозор томонидан талаб ва таклиф асосида белгиланади.

- Истеъмолчилар учун қандай хавфлар бўлиши мумкин?

- Бу ерда хатарлар ҳар доим юқори эканлигини тушуниш керак. Мустақил инвестор – жисмоний ёки юридик шахс криптоактивлар билан ишлаганда, у ушбу хатарларни ўз зиммасига олади. Бундан ташқари, хизмат кўрсатувчи провайдерлар, криптобиржалар ва криптодўконлар ҳам хавфларни ўз зиммаларига оладилар. Нуфузли платформалар ҳар бир криптоактивни жойлаштиришдан олдин синчковлик билан текширади, чунки улар ўзларининг обрўсини қадрлашади. Аммо бир кунлик биржалар спекулятив битимлар тузиш ва ёпиш учун ҳар қандай токенларни (криптовалюталарнинг айрим турлари) қабул қилаверади. Фойдаланувчининг ўзи криптоактивни ўз хоҳишига кўра танлаши керак.

Оммабоп бўлиб қолган “оғмахон тириллаши” ҳақида   шуни айтиш мумкинки, ўйин ташкилотчилари ўйинчилар тўпланган балларини “фиат валютаси"га алмаштиришлари учун уни ҳеч қачон токен сифатида жойлаштирмаганлар, аммо Hamster жамоаси буни яқин келажакда ваъда қилмоқда.

– Давлат идораларида блокчейн керакми?

- Бу масаланинг бир нечта жиҳатлари бор. Биринчидан, бир неча йил олдин катта шов-шув кўтарилган эди. Ўшанда Дубайнинг ҳукумат ишини блокчейнга ўтказиш нияти, Эстониянинг ушбу технологияни турли йўналишларда жорий этишдаги ютуқлари қизғин муҳокама қилинди. Ҳозирда жараёнлар реал эҳтиёжни ҳисобга олган ҳолда янада мувозанатли тарзда амалга оширилмоқда.

Ҳар қандай давлат органи ўз эҳтиёжлари учун блокчейн технологиясидан фойдаланиши мумкин. МИЛА регулятор сифатида бундай ташаббусни мамнуният билан қабул қилади ва қонунчиликка мувофиқ, барча керакли ҳужжатларни кўриб чиқишга, техник топшириқ лойиҳасини ва унинг асосида технология жорий этилаётган меъёрий ҳужжатларни экспертизадан ўтказишга тайёр. Бир мунча вақт МИЛ томонидан давлат идораларига блокчейн билан лойиҳаларни амалга оширишга бўлган қизиқишларини таҳлил қилиш учун хатлар юбордик, аммо улардан фақат бир нечтаси жавоб берди холос.

Бундай ҳолда, мақсадга мувофиқлигини ҳисобга олиш керак, чунки блокчейн биринчи навбатда маълумотларнинг шаффофлигини таъминлаш учун керак, аммо бу қонун ҳужжатларида белгиланган шахсий маълумотларни ҳимоя қилиш билан зиддиятга бормаслиги ўта муҳим.

Шунингдек, давлат органи масаланинг техник, ташкилий ва молиявий томонлари ҳақида ўйлаши керак: технология блокчейнга қараб бир нечта доимий ишлайдиган серверларни талаб қилади. Агар серверлар битта бинода бўлса, унда, албатта, бунинг маъноси йўқ. Авария ёки ҳужум содир бўлган тақдирда, уларнинг барчаси самарасиз бўлади, бундан ташқари, уларга атайлаб ўзгартириш киритиш осон бўлади. Маълумотлар марказларида ва хостинг хизматларини етказиб берувчилардан серверларни ижарага олиш керак. Бу жуда қиммат, аммо давлат идоралари пуллик ёки қисман пуллик хизматларни жорий қилишлари мумкин.

Шу билан бирга, блокчейн технологиясидан мамлакат учун ҳам, хусусий компаниялар учун ҳам инвестицияларни жалб қилишда фойдаланиш мумкин. Бунинг учун ташкилот ёки тадбиркор мулк билан таъминланган индивидуал токенни яратиши ва уни акциялар каби сотиши мумкин. Бундай схема IPO (Initial Public Offering – акяиларни дастлабки жойлаштириш.) орқали амалга оширилгандан кўра бир неча баравар тезроқ ва арзонроқ ишлайди.

- Биткоин сотиб олаётган ва бой бўлишни истаганларга нима маслаҳат берасиз?

– Ушбу мавзу билан яқиндан шуғулланишга қарор қилган киши ахлоқий ва руҳий жиҳатдан тайёр бўлиши, юзага келиши мумкин бўлган хатарларни тушуниши ва сабр-тоқатга эга бўлиши керак. У барча инвестицияларни йўқотишга тайёр бўлиши лозим.

Қизиғи шундаки, биткоин 18-19 минг долларни ташкил этганда, кўпчилик уни сотиб олишни хоҳламади, бу фирибгарлик деб ўйлади, у тез орада қулаб тушади ва йўқолади, деган фикрда бўлди. Курс ўсишни бошлаганда, криптоактивларга қизиқиш ҳам ўсишни бошлади.

Биткоиннинг нарх курси тебранишга мойиллигини тушуниш керак: капитални "тўплаш" ва яна ўсиш учун эртами-кечми тушиши керак. Ҳеч ким бу "чўққи" қаерда эканлигини билмаса-да, қулаш ёки кўтарилиш исталган вақтда содир бўлиши мумкин. Табиийки, биткоинни 57 минг долларга сотиб олган одамлар унинг қулаши билан умидсизликка тушиб қолишлари эҳтимолдан холи эмас.