3 ноябрь куни тунги соат 01:29 да Афғонистоннинг Самангон вилоятида содир бўлган 6,8 магнитудали зилзила Ўзбекистон ҳудудида ҳам сезилди. Марказий Осиёда содир бўлган кучли зилзилалар ҳақида расмий маълумотлар канали маълумотича, Сурхондарё вилоятида силкиниш кучи 5 баллга етган, Қашқадарёда — 3–4 балл, қолган вилоятларда эса 2–3 балл атрофида бўлган. Бу ҳолат мамлакатдаги сейсмик фаоллик ва унинг эҳтимолли хавфларига оид долзарб саволларни яна кун тартибига олиб чиқди.
Фактлар ва манбалар: воқеа тафсилотлари
Сейсмопрогностик мониторинг Республика маркази маълумотларига кўра, зилзиланинг эпимаркази Афғонистоннинг шимолида, Самангон вилоятида жойлашган бўлиб, у ерда силкиниш кучи 7 баллга баҳоланган. Марказ 30 км чуқурликда содир бўлган.
Ўзбекистон ҳудудида зилзила қуйидаги даражаларда сезилган:
Сурхондарё — 5 балл (ўчоқдан 90 км узоқликда);
Қашқадарё — 3–4 балл (302 км);
Самарқанд — 3 балл (358 км);
Жиззах — 3 балл (410 км);
Навоий — 3 балл (444 км);
Бухоро — 3 балл (451 км);
Сирдарё — 3 балл (464 км);
Тошкент — 2–3 балл (557 км);
Фарғона — 2–3 балл (579 км).
Марказ маълумотини АҚШ Геология хизмати (USGS) ҳам тасдиқлади: уларнинг ҳисоботида ҳам зилзиланинг магнитудаси 6,8, чуқурлиги эса 30 км деб қайд этилган. Бу маълумотлар бир-бирига мос келиши воқеанинг ҳақиқийлиги ва манбалар ишончлилигини кўрсатади.
Нега Ўзбекистонда сезилди?
Ўзбекистон ва Афғонистон ҳудудлари сейсмик жиҳатдан фаол “Ҳиндуқуш–Помир–Тянь-Шань” тектоник плиталари чорраҳасида жойлашган. Бу ҳудудда ҳар йили ўртача 2000 дан зиёд майда ва ўрта даражадаги ер силкинишлари қайд этилади.
Мутахассислар таъкидлашича, Афғонистон шимолидаги ҳар қандай кучли зилзила тўлқинлари ўзининг энергияси билан Ўзбекистон жанубига — айниқса, Сурхондарё ва Қашқадарё вилоятига осон етиб боради. Бу ҳудудларда тупроқ қатлами зич бўлмагани ва тоғли рельеф мавжудлиги туфайли энергия тез тарқалмайди.
Сейсмолог Ҳумоюн Қодиров (Тошкент давлат университети профессори) фикрича:
“Бу турдаги зилзилалар хавфли эмас, аммо улар ички плита фаоллигининг ошганидан дарак беради. Агар бу жараёнлар давом этса, келаси 5–10 йил ичида минтақада кучли зилзила эҳтимоли ошиши мумкин”.
Сўнгги йиллардаги тенденциялар
Охирги беш йил ичида Марказий Осиёда 6 баллдан юқори зилзилалар сони сезиларли ошган. Масалан, 2023 йил июнь ойида ҳам Афғонистонда 6,5 магнитудали зилзила рўй берган ва унинг тўлқинлари Тошкентда ҳам ҳис қилинган.
БМТнинг 2024 йилги минтақавий ҳисоботига кўра, Ҳинд плитаcининг шимолга силжиши натижасида Ҳиндиқуш минтақаcида ҳар йили 2–3 мм тектоник қимирлаш кузатилади. Бу ўз навбатида энергия йиғилишига ва кучли зилзилалар эҳтимолининг ортишига олиб келади.
Ўзбекистон учун хулосалар ва хавф даражаси
Сейсмологлар фикрича, Ўзбекистондаги ҳозирги биноларнинг тахминан 40 фоизи 7–8 баллли зилзилага бардош бермайди. Айниқса, 1970–80-йилларда қурилган кўп қаватли уйлар ва хусусий турар-жойлар хавфли тоифага киради.
ФВВ маълумотларига кўра, мамлакат бўйлаб зилзила хавфи юқори бўлган 12 та ҳудуд мавжуд. Улар қаторига Тошкент, Фарғона, Андижон, Наманган ва Сурхондарё вилоятлари киради.
Бугунги зилзила орқали яна бир нарса аён бўлди: сейсмик хавф ҳақида аҳолининг билим даражаси паст. Тошкентда 2–3 баллли силкиниш пайтида кўпчилик уйдан чиқиш, хавфсиз нуқталарга йиғилиш ёки қурилиш конструкцияларидан узоқлашиш каби тавсияларни билмаган.
Нима қилиш керак?
Сейсмик хавф хариталарини янгилаш.
Ҳар 3–5 йилда бир марта янгиланиши керак бўлган бу хариталар ҳозирча 2011 йилдаги маълумотларга асосланган.Қурилиш меъёрларини қатъийлаштириш.
Янги турар-жой ва инфратузилма лойиҳаларида 8 баллли зилзилага чидамлилик минимал талаб сифатида белгиланиши лозим.Оммабоп таълим ва симуляция.
Мактаблар, иш жойлари ва маҳаллаларда “Зилзила вақтида ўзини тутиш” бўйича амалий машғулотлар ташкил этилиши керак.Тезкор огоҳлантириш тизими.
Ҳозирги тизим фақат сейсмологик марказлар билан чекланган. Умуммиллий SMS ёки радиосигнал орқали аҳолини огоҳлантириш механизми жорий этиш зарур.
Афғонистондаги зилзила Ўзбекистон учун жиддий сабоқ бўлди. Ҳозирча зарар ёки ҳалокат қайд этилмади, аммо ҳар бир шундай ҳодиса сейсмик хавфни эслатади. Табиий офатларнинг олдини олиб бўлмайди, аммо уларнинг оқибатини камайтириш фақат тайёргарлик ва билим орқали мумкин.
