Марказий Осиёнинг йирик шаҳарлари — Тошкент, Бишкек, Олмаота, Астана ва Душанбе — сув танқислиги чегарасига хавфли даражада яқинлашмоқда. Мутахассисларнинг огоҳлантиришича, минтақадаги сув захираларининг кескин камайиши, эскирган инфратузилма ва исрофгарчилик туфайли бу пойтахтлар Эрон пойтахти Теҳрон дуч келган фалокатли инқирозга ўхшаш вазиятга тушиб қолиши мумкин. Теҳронда сув омборлари деярли «ўлик ҳажм»га етган ва ҳокимият аҳолини қисман кўчириш режаларини тайёрлашга мажбур бўлганди. Таҳлилчилар Собир Қурбонов ва Элданиза Ҳусейнова бу хавфни атрофлича таҳлил қилиб, фавқулодда чоралар кўрилмаса, минтақани оғир ижтимоий ва иқтисодий оқибатлар кутаётганини таъкидламоқда.
Марказий Осиёда сув танқислигига олиб келаётган жараёнлар бир нечта омилнинг ўзаро таъсири натижасидир:
1. Иқлим ўзгариши ва музликларнинг эриши: Тоғ музликлари — минтақа дарёларининг асосий манбаи — жадал суръатда эримоқда. Бу қисқа муддатда сув ҳажмини оширса-да, узоқ муддатда захираларнинг муқаррар равишда камайишига олиб келади.
2. Инфратузилманинг таназзули: Тошкент ва Бишкек каби шаҳарларнинг сув тармоқлари асосан совет давридан қолган ва сурункали эскирган. Улар фақат шошилинч таъмирлашлар ҳисобига ишламоқда. Бу, ҳатто кичик узилишлар ҳам оммавий сув таъминотининг тўхташига олиб келиши мумкин бўлган катта заифликни келтириб чиқаради.
3. Исрофгарчилик ва паст самарадорлик: Минтақада сувнинг 90 фоизигача бўлган қисми қишлоқ хўжалигига сарфланади. Бунда ҳам сувдан фойдаланишда катта исрофгарчиликка йўл қўйилади. Очиқ каналларда сувнинг катта қисми (баъзи жойларда 40 фоизгача) далаларга етиб бормасдан йўқолади ёки буғланиб кетади. Бу ҳолат Ўзбекистонда бир киши учун кунлик сув истеъмолининг дунёдаги энг юқори кўрсаткичлардан бири (400 литргача) эканлиги билан янада мураккаблашади — бу Европа шаҳарларидагидан қарийб икки баравар кўп демакдир.
Бу омиллар ер ости сувлари сатҳининг пасайишига, тупроқнинг шўрланишига ва экотизимларнинг таназзулига олиб келмоқда. Орол ҳавзасидаги фожиали тажриба минтақа пойтахтларини кутаётган муаммоларнинг дастлабки даракчиси бўлиши мумкин.
Таҳлилчилар инқирознинг чуқурлашишини бошқарувдаги камчиликлар билан ҳам боғлашмоқда. Сув тарифлари тармоқларга хизмат кўрсатиш харажатларини қопламайди, бу эса инфратузилмани модернизация қилишга тўсқинлик қилади. Сув агентликлари эса истеъмолни оширишда давом этаётган қишлоқ хўжалиги идораларига нисбатан кучсиз бўлиб қолмоқда.
Бундан ташқари, вазият Афғонистон омили туфайли янада кескинлашмоқда. Қурилаётган «Қўштепа» канали Амударё оқимининг учдан бир қисмини олиб кетиши мумкин. Бу аллақачон Ўзбекистоннинг жанубий ҳудудларини сув билан таъминлашга таъсир кўрсатмоқда. Агар канал тўлиқ ишга тушса, у бутун Марказий Осиё бўйлаб занжирли реакцияни келтириб чиқариши ва сув юкламасини Сирдарёга қайта тақсимлаши мумкин. Бу эса Қозоғистон учун жиддий таҳдид туғдиради.
Жорий вазият: Қурғоқчил куз ҳолатни янада оғирлаштирди. Гидрометеорология маълумотларига кўра, айрим ҳудудларда ёғингарчилик меъёрдан 40-70 фоизга кам бўлган. Натижада, Тожикистонда электр энергиясига чекловлар жорий этилган (қишлоқ жойларда кунига уч соатгача). Ёмғирнинг йўқлиги ҳаво сифатининг ёмонлашишига ҳам сабаб бўлмоқда, чанг ва тутун ифлосланиш даражасини хавфли қийматларгача кўтармоқда.
Мутахассислар огоҳлантиради: агар тизимли ислоҳотлар ҳозир бошланмаса, минтақада ижтимоий норозиликлар, миграция ўсиши ва давлатлар ўртасида сув учун рақобатнинг кескинлашуви кутилмоқда. «Теҳрон ҳолати»га тушиб қолмаслик учун қуйидаги устувор йўналишларда ҳаракат қилиш зарур:
Қишлоқ хўжалигини модернизация қилиш: Ирригация тизимларини тўлиқ модернизация қилиш, томчилатиб суғориш ва бошқа сув тежовчи технологияларни кенг жорий этиш.
Шаҳар инфратузилмасини янгилаш: Эскирган сув тармоқларидаги йўқотишларни камайтириш ва янгилаш, бунинг учун барқарор тариф сиёсатини шакллантириш.
Энергетика ва шаҳарсозлик: Қуёш ва шамол энергетикасини ривожлантириш орқали гидроэнергетикага бўлган боғлиқликни камайтириш (айниқса қишда), шунингдек, сув истеъмолини ҳисобга олган ҳолда шаҳарсозлик қоидаларини қаттиқлаштириш.
Халқаро ҳамкорлик: Амударё оқимини бошқариш бўйича Афғонистон билан тизимли, конструктив ва мувофиқлаштирилган мулоқотни йўлга қўйиш.
Собир Қурбонов ва Элданиза Ҳусейнова таъкидлаганидек, сув инқирози аста-секин, аммо муқаррар тарзда ривожланиб бормоқда. Фақатгина бугунги кунда қатъий ва узоқ муддатли ислоҳотларни бошлаш орқали минтақа келажакдаги сув фалокатини олдини олиш имкониятига эга бўлади. Акс ҳолда, Теҳрон тақдири Марказий Осиё пойтахтлари учун ҳам реал хавфга айланади.
