Эрон ҳукуматининг қурғоқчиликни юмшатиш мақсадида “булут экиш” операцияларини бошлагани минтақадаги экологик вазиятга нисбатан янги босқичдаги ёндашув сифатида баҳоланмоқда. Метеорология хизматлари маълумотларига кўра, мамлакатдаги ёғингарчилик ўртача кўрсаткичдан қарийб 89 фоизга камайган. Бу нафақат Урмия кўли каби экологик фалокат остонасида турган ҳудудлар учун, балки бутун мамлакат сув хавфсизлиги учун жиддий хавф. Шу шароитда Эрон сунъий ёмғир чақириш технологияларини фаол қўллашга ўтди — ва бу жараён минтақа учун жуда кўп саволларни ҳам, эҳтимолий ечимларни ҳам тақдим этмоқда.
Энг муҳим маълумот — “булут экиш” амалиёти мамлакатда бу йил илк бор кенг қамровда қўлланмоқда. Айниқса, Урмия кўли ҳавзасида амалга оширилган операция муҳим аҳамият касб этади. Бир вақтлар Эроннинг энг катта кўли бўлган Урмия қурғоқчилик, сув оқимларининг қисқариши ва иқлим ўзгариши туфайли деярли йўқолиб, тузли чўлга айланган. Ҳукумат бу вазиятни экологик инқироз деб атайди ва “булут экиш”ни қисман бўлса-да вазиятни барқарорлаштиришга қаратилган чора сифатида кўрмоқда.
Технология моҳияти: ҳақиқатан ҳам ёмғир ёғдира оладими?
Эрон қўллаётган усул — самолётдан булутларга кумуш, ёдид ва туз зарраларини сепиш орқали атмосферада ёғингарчилик жараёнини қўзғатишдан иборат. Ушбу технология илмий адабиётларда "cloud seeding" деб аталади. Гарчи бу усул халқаро доирада янги бўлмаса ҳам, Эрон сўнгги йилларда ўз маҳаллий технологияларини ишлаб чиққани ҳақида маълум қилинган. Бу мамлакатга ташқи ресурсларга боғлиқликни қисман камайтириш имконини беради.
Илмий тадқиқотлар кўрсатадики, қулай атмосфера шароитларида булут экиш ёғингарчиликни 5–15 фоизга ошириши мумкин. Лекин бу рақамлар кафолат эмас — чунки технологиянинг самараси турли иқлим шароити ва булутларнинг табиий таркибига боғлиқ. Шу сабабли кўплаб олимлар “булут экиш”ни ёмғир яратиш технологияси эмас, балки мавжуд ёғингарчилик имкониятини ошириш усули сифатида баҳолайди.
Нега Эрон айнан ҳозир бу операцияга ўтди?
Эрон сўнгги ўн йилликлардаги энг қаттиқ қурғоқчилик даврига киргани ҳақида расмий маълумотлар шубҳасиз. Теҳронда ёғингарчилик миқдори сўнгги 100 йилдаги энг паст даражани қайд этган, вилоятларнинг ярмида бир неча ойдан бери ёмғир ёғмаган. Кўплаб водий ва деҳқончилик ҳудудларида сув омборлари рекорд даражада қуриб борган.
Бу қурғоқчилик нафақат экологияга, балки қишлоқ хўжалиги, энергия ишлаб чиқариш ва аҳолининг кундалик турмушига жиддий таъсир кўрсатмоқда. Бундай вазиятда ҳукуматда танлаш имконияти деярли йўқ: ё қўл қовуштириб туриш, ёки мавжуд илмий-техник ечимларда шиддат билан ҳаракатланиш.
Шу маънода “булут экиш” — заруратдан келиб чиққан қарор.
Амалиётни танқид қилаётганлар: хавфсизлик ва экологик таъсир ҳақида
Ҳар қандай сунъий аралашув каби, булут экиш атрофида ҳам баҳслар талай. Мутахассислар бир нечта хавфларга эътибор қаратишмоқда:
Экологик оқибатлар.
Кумуш ёдид ва туз зарраларининг атмосферадаги тўпланиши узоқ муддатда тупроқ ва сув тизимларига таъсир қилиши мумкин, деган фикрлар бор. Гарчи бу таъсирлар ҳозирча аниқ исботланмаган бўлса-да, экологлар эҳтиёткорликка чақирмоқда.Иқлим циклларига таъсир.
Айрим олимлар “бир ҳудудда ёғингарчиликни кўпайтириш бошқа ҳудудда ёмғирни камайтиради” деган назарияни ҳам олға сурмоқда.Тасодифий таъсир даражаси.
Булут экиш ёғингарчиликни оширишга қодир, лекин бу жараён табиий ёмғирнинг ўрнини боса олмайди. Шу боис уни қурғоқчиликка қарши ягона ечим сифатида кўриш хато.
Жаҳон тажрибаси билан таққос: Эрон қаерда турибди?
Булут экиш технологияси Исроил, Хитой, БАА, АҚШ ва Австралия каби мамлакатларда қўлланади. Хитой бу технологияни Олимпиада каби йирик тадбирлар олдидан ҳавони "бошқариш" учун тадбиқ қилган. БАА эса қурғоқчилик шароити туфайли бу технологияни доимий амалиётга айлантирган.
Эрон бу мамлакатлар қаторида янги иштирокчи бўлса-да, технологияни бутун мамлакат бўйлаб кенгроқ татбиқ қилиш ниятида. Лекин жаҳон тажрибаси шуни кўрсатадики — булут экиш фойда берган ҳолатлар бор, лекин у ҳар доим барқарор самара бермайди.
Марказий Осиё контексти: Ўзбекистон учун қандай аҳамиятга эга?
Энг қизиқ жихатлардан бири — Эрондаги вазият Марказий Осиёдаги сув муаммолари билан уйғун. Олдинроқ Ўзбекистонда ҳам сунъий тарзда ёмғир ва қор ёғдириш бўйича синовлар ўтказилгани ҳақида маълум қилинган эди.
Бу икки ҳолат минтақада иқлим ўзгариши ва сув ресурслари танқислиги кучайиб бораётганини кўрсатади. Демак, “булут экиш” технологияси яқин йилларда Марказий Осиё кун тартибида ҳам доимий мавзуга айланиши мумкин.
Хулоса: Эроннинг ҳаракати – технологияга суянган курашми ёки ечимга эътибор?
Эроннинг булут экиш операциясини бошлаши — экологик фалокат сценарийларидан қочиш учун аҳамиятли қадам. Лекин бу технология қурғоқчиликка тўла ечим бўла олмайди. У — вақтинчалик енгиллик, қисман ёрдам, балки вақт ютиб туриш имконияти. Узоқ муддатли ечим эса сув ресурсларини оқилона бошқариш, қишлоқ хўжалигида самарадор технологиялар, қайта тикланувчи ресурслардан фойдаланиш ва иқлим сиёсатидаги ислоҳотлардир.
Бироқ шубҳасиз: Эроннинг бу амалиёти минтақада иқлим технологиялари нуқтаи назаридан янги давр бошланаётганини кўрсатмоқда. Шу маънода савол очиқ қолади — технология бу инқирозни енгадими ёки фақат кечиктирадми?
