Яқинда британиялик профессор Питер Жексоннинг Амир Темур ҳақидаги янги китоби нашр этилди. Бир қарашда илмий манбага ўхшайди, аммо амалда бу китоб ҳам Ғарб тарихшунослигида шаклланган қадимий ва бир ёқлама тасаввурларнинг навбатдаги маҳсулотидир. Бу ғарбча нарративда Шарқ ҳукмдорлари, айниқса, Амир Темур сингари буюк шахсиятлар доимо «қонхўр», «шафқатсиз» ва «ваҳший» сифатида тасвирланади.
Тарихни ким ёзади?
Тарихни ҳар доим ғолиблар ёзади, деган гап бор. Афсуски, бугунги тарихшуносликда ҳам бу қоида ҳукмрон. Нега Амир Темур «ваҳший» деб тасвирланади, лекин инглиз, испан ёки француз мустамлакачилари «тажрибали кашфиётчи» ёки «инсониятга хизмат қилган» сиймо сифатида тилга олинади?
Амир Темур Африкага юриш қилмаган, Ҳиндистонни асрлар давомида талон-торож қилмаган, Америка халқларини маданияти билан йўқ қилиб юбормаган. У марказлашган давлат қуриш, савдо йўлларини тиклаш, ички тартибни таъминлаш учун ҳаракат қилган. Унинг ҳарбий юришлари зўравонлик эмас, балки тарихий зарурат эди.
Шарққа нисбатан интеллектуал империализм
Питер Жексон каби муаллифлар, BBC интервьюларида ўзлари ҳам тушуниб ета олмаган жавоблар билан масалани хиралаштиришга уринадилар. Улар учун Шарқ ҳукмдори адолат ўрнатиши мумкин эмас. Чунки Ғарбнинг тарихий нарративасида бундай ҳокимларнинг мавжуд бўлиши ўзига қарши тарихий далилдир.
Темурнинг салтанатида йўллар барпо этилди, шаҳарлар тикланди, илм ва маданият юксалди. Унинг ҳукмронлигида тинчлик ва тартиб тикланиб, савдо ва илмий алмашинув равнақ топди. Шуни таъкидлаш керакки, Темур юришлари аниқ стратегик мақсадларга қаратилган — у ерда ғаразсиз қирғин ёки инсон ҳақларини менсимаслик йўқ эди. XIV аср стандартлари билан қаралганда, Темур ўз замонасининг ақлли, тизимли ва иншооткор раҳбарларидан бири эди.
Ғарб учун ноқулай ҳақиқат
Агар Амир Темур ҳақида холис таъриф берилса, у ҳолда Ғарб ўзининг мустамлака тарихига жавоб беришига тўғри келади. Бу эса уларнинг ҳукмрон тарихий концепцияларига зид. Шу боис, Темур доим бир томонлама, ғаразли баҳолар остида қолади. Унинг илмий мероси — Мирзо Улуғбек, шаҳарсозлик сиёсати, илм-фанга бағишланган фаолияти — Ғарб китобларида кенг ўрин олмайди.
Хулоса: Темур — стратег, ислоҳотчи ва маданиятпарвар
Амир Темурнинг мероси фақат жанглар билан чегараланмайди. Унинг маданий, сиёсий ва иқтисодий ислоҳотлари бугунги кунгача таъсирини сақлаб қолган. Унинг қурдирган иншоотлари — Самарқанддаги Регистон, Туркистондаги Аҳмад Яссавий мақбараси, Кешдаги мақбаралар — тарихий цивилизациянинг ажралмас қисмидир.
Ғарбдаги баъзи тарихчилар Темурни Чингизхондан ҳам шафқатсиз деб аташади. Бу эса яна бир бор шундан далолат берадики, Шарқ сиймосини қоралаш — Ғарб тарихи учун ҳали ҳам услубий қурол ҳисобланади.
Лекин ҳақиқатни яшириб бўлмайди. Темур ҳақиқий стратег, зеҳнли давлат арбоби ва Шарқ цивилизациясининг буюк қурувчиларидан бири сифатида тарихда қолади.
