2025 йил сентябр ойи ҳолатига кўра, жаҳон бозорида мол гўштининг бир килограмми учун ўртача нарх 6,9 долларга етди — бу 1960 йилдан бери кузатилмаган рекорд кўрсаткичдир. Жаҳон банки маълумотига кўра, нарх сўнгги тўрт ойда кетма-кет ошиб борган ва йиллик ўсиш суръати 10 фоизга яқинлашган. Ўзбекистонда эса гўшт нархининг ўсиши умумий инфляциядан 3 баробар юқори даражада кузатилмоқда.
Глобал омиллар: таклиф қисқариши ва талабнинг ортиши
Жаҳон гўшт бозоридаги бу кескин ўзгаришнинг илдизида асосан таклиф қисқариши ётади. Мол гўшти ишлаб чиқариш цикли узоқ: битта буқани сўйиш оғирлигига етказиш учун камида икки йил вақт талаб этилади. Шу сабабдан бозорда ишлаб чиқариш ҳажмларини тез фурсатда ошириш имкони йўқ.
TRT агентлиги ёзишича, мол гўштини етиштириш нафақат узоқ, балки иқтисодий жиҳатдан ҳам қиммат жараёндир. Масалан, бир килограмм мол гўшти ишлаб чиқариш учун 15 минг литр сув сарфланади. Ем-хашак нархининг ўсиши ва қўшимча харажатлар ишлаб чиқарувчиларни тежашга, айрим ҳолларда ҳайвонларни эрта сўйишга мажбур қилмоқда.
Иқлим ўзгариши ҳам муҳим рол ўйнамоқда: қурғоқчилик сабаб яйловлар ҳосилдорлиги пасаймоқда, бу эса озуқа тақчиллигини келтириб чиқармоқда. ФАО (БМТнинг озиқ-овқат ва қишлоқ хўжалиги ташкилоти) ҳисоботларига кўра, 2024 йилда қурғоқчилик туфайли 38 мамлакатда чорва еми ҳосили 12–15 фоизга қисқарган.
Геосиёсий омиллар ва савдо зиддиятлари
Гўшт нархининг ўсишига таъсир қилувчи яна бир омил — АҚШ ва бошқа давлатлар ўртасидаги савдо зиддиятларидир. АҚШ президенти Дональд Трамп даврида жорий этилган импорт божлари ва савдо чекловлари ҳали ҳам айрим соҳаларда сақланиб қолган. Бу ҳолат етказиб бериш занжирларига ноаниқлик киритиб, логистика харажатларини оширган.
Ёқилғи нархининг ўсиши фонида транспорт ва қайта ишлаш харажатлари ҳам кўпайган. Европа мамлакатларида айрим қорамол касалликлари сабаб йирик фермаларда сўйиш ҳажми қисқарди — бу ҳам гўшт таъминотига салбий таъсир кўрсатган.
Reuters маълумотларига кўра, дунёда мол гўшти ишлаб чиқариш ҳажми 2024 йилда 2,3 фоизга камайган бўлса, истеъмол 3,1 фоизга ошган. Бу рақамлар бозордаги мутаносибликнинг бузилганини кўрсатади.
Истеъмолнинг ўсиши ва бозорнинг қайта тикланиши
Пандемиядан кейин дунёда гўшт истеъмоли кескин ошди. Карантин йилларида чекланган овқатланиш ва таъминот занжирларидаги узилишлар туфайли аҳоли гўшт маҳсулотларига бўлган эҳтиёжни қоплашга ҳаракат қилмоқда.
АҚШ Қишлоқ хўжалиги вазирлиги (USDA) маълумотига кўра, дунёда истеъмол қилинадиган гўшт турлари ичида мол гўшти улуши 24 фоизни ташкил этади. Чўчқа гўшти — 36 фоиз, парранда — 33 фоиз, қўй гўшти эса 5 фоиз атрофида. Бу рақамлар мол гўштининг глобал аҳамияти ҳануз юқори эканини кўрсатади.
Мутахассислар фикрича, агар бу тенденция сақланиб қолса, 2035 йилга бориб мол гўшти “ҳашаматли маҳсулот” мақомини олиши мумкин. Бу ҳақда Bloomberg таҳлилчилари ҳам огоҳлантирган — талаб юқори, таклиф чекланган, шунинг учун нархлар узоқ муддатда пасайиши эҳтимоли жуда паст.
Ўзбекистондаги ҳолат: ички омиллар ва бозор мувозанати
Ўзбекистонда гўшт нархининг ўсиши ҳам жаҳон тенденцияларига уйғун, аммо маҳаллий омиллар билан ҳам чамбарчас боғлиқ. Давлат статистика қўмитаси маълумотларига кўра, 2025 йил сентябр ойида суяксиз мол гўшти 25,2 фоизга, суякли гўшт эса 23,2 фоизга қимматлашган.
Ички бозорда нархларнинг ўсишига асосий таъсир қилувчи омиллар қуйидагилар:
Яйлов ерларининг қисқариши. Аҳоли сони ортиб, деҳқончилик ерлари кенгайган сари яйлов майдонлари қисқармоқда. Бу чорвачиликнинг табиий ривожланишига тўсиқ бўлмоқда.
Ем-хашак танқислиги. Маккажўхори ва шрот нархларининг тез ўзгариши, сув танқислиги ва қўшимча энергия харажатлари гўшт ишлаб чиқаришни қимматлаштирмоқда.
Импортнинг ўсиши. Божхона қўмитаси маълумотларига кўра, 2025 йил сентябр ойида Ўзбекистон 14,1 минг тонна мол гўшти импорт қилган. Бу рекорд кўрсаткич бўлиб, 62 млн долларлик операция амалга оширилган.
Импорт гўштнинг 1 килограмми ўртача 4,38 доллар турган — бу ўтган йилга нисбатан 17 фоизга қиммат. Демак, маҳаллий ишлаб чиқаришдаги таннарх ҳам, ташқи бозордаги харид нархи ҳам бир вақтда ўсмоқда.
Хулоса: нарх ўсиши узоқ муддатли бўладими?
Таҳлилчиларнинг фикрича, мол гўшти нархининг ошиши қисқа муддатли жараён эмас. Иқлим ўзгариши, сув танқислиги ва ер ресурсларига бўлган рақобат яқин йилларда ҳам сақланиб қолиши мумкин. Шу сабабли, гўшт бозорида барқарорликни таъминлаш учун инновацион ечимлар — лабораторияда етиштирилган сунъий гўшт, яйловларни қайта тиклаш ва қишлоқ хўжалиги самарадорлигини ошириш талаб этилади.
Ўзбекистон шароитида гўшт нархларини барқарорлаштиришнинг ягона йўли — яйлов ресурсларини тиклаш, озуқа базасини диверсификация қилиш ва ички ишлаб чиқаришни рағбатлантиришдир. Акс ҳолда, гўшт маҳсулотлари аҳолининг кўп қисми учун тобора қиммат ҳашаматга айланиши хавфи бор.
