Сингапур ҳукумати киберфирибгарликка қарши курашишнинг кескин усулини танлади — эндиликда онлайн фирибгарликка қўл урган шахслар таёқ билан урилиб жазоланади. Бу ҳақдаги қарор 4 ноябрь куни мамлакат расмий ҳукумат сайтида эълон қилинди. Таёқ билан уриш жазоси нафақат ахлоқий огоҳлантирувчи восита, балки давлатнинг рақамли хавфсизликни таъминлаш борасидаги қатъий сиёсатини ҳам акс эттиради.
Фақат шу йилнинг биринчи ярмидаёқ Сингапурда ўн минглаб киберфирибгарлик ҳолатлари қайд этилган. Улар орқали жами 385 миллион долларга яқин моддий зарар етказилган. Бу кўрсаткич мамлакат аҳолиси сонига нисбатан улкан рақам ҳисобланади — шундан келиб чиқиб, ҳукумат электрон жиноятчиликни “миллий хавфсизлик муаммоси” сифатида баҳоламоқда.
Ички ишлар вазири Сим Энннинг сўзларига кўра, масофадан туриб, яъни телефон ёки интернет орқали одамларни алдаган шахслар камида олти марта таёқ билан урилади. Жиноят оғирлигига қараб, жазо миқдори 6 тадан 24 мартагача бўлиши мумкин. Бу жисмоний жазо тиббий кўрикдан сўнг амалга оширилади — яъни жазо ижроси пайтида айбдорнинг ҳаёти ва соғлиги хавф остида қолмаслиги таъминланади.
Қатъият ва инсон ҳуқуқлари ўртасидаги мувозанат
Сингапурда таёқ билан уриш жазоси янгилик эмас. У мамлакат қонунчилигида 65 турдаги жиноят учун — ўғирлик, зўравонлик, гиёҳванд моддалар савдоси ва бошқаларда ҳам мажбурий қўлланилади. Бироқ бу сафар масала — киберфирибгарлик каби замонавий жиноят турига нисбатан шундай жазо чорасини татбиқ этиш ҳақида кетмоқда. Бу эса дунё ҳамжамиятида жиддий баҳс-мунозараларга сабаб бўлди.
Айрим ҳуқуқшунослар бундай жазо турини инсон қадр-қимматига зид деб баҳолайди. Уларга кўра, рақамли жиноятларни жисмоний жазо билан тўхтатиш нафақат ахлоқий, балки ҳуқуқий жиҳатдан ҳам шубҳали. Шу билан бирга, Сингапур томонидан қабул қилинган сиёсат мамлакатнинг “нул толерантлик” тамойили билан уйғун. Яъни ҳукумат жиноятга нисбатан ҳеч қандай юмшоқликни қабул қилмайди.
Қонун қатъийлиги натижа бермоқдами?
Сингапур дунёдаги энг паст жиноятчилик даражасига эга давлатлардан бири ҳисобланади. Бу, кўпчилик таҳлилчилар фикрича, айнан қаттиқ жазо сиёсати натижасидир. Масалан, гиёҳванд моддалар савдоси учун ўлим жазоси ҳанузгача амал қилади. Шундай шароитда киберфирибгарликни оғир жиноят сифатида баҳолаш давлат мантиқига мос келади.
Шу билан бирга, рақамли технологиялар кенгайган сари кибержиноятлар сони ҳам ортиб бораётгани яширин эмас. Хусусан, пандемиядан сўнг онлайн операциялар, мобил банк хизматлари ва электрон савдо кенгайиши билан фирибгарлик усуллари ҳам диверсификация қилинди. Бу ҳолат фақат Сингапурда эмас, балки дунёнинг кўплаб мамлакатларида кузатилмоқда.
Таҳлилчиларнинг фикрича, Сингапурнинг янги чораси кўпчилик учун огоҳлантирувчи таъсир кўрсатиши мумкин. Чунки бу ерда жазо нафақат молиявий ёки эркинликдан маҳрум этиш билан чегараланмайди — у жисмоний оғриқ ва шармандалик билан ҳам боғлиқ. Жамиятда “фирибгарлик – обрўни йўқотиш” деган фикрни мустаҳкамлаш эса давлат сиёсатида муҳим тарбиявий аҳамият касб этади.
Модерн жиноятга қадимий жазо: самара ёки шов-шув?
Кўплаб таҳлилчилар Сингапур усулини “анъана ва замонавийлик тўқнашуви” деб баҳоламоқда. XXI асрда кибержиноят учун таёқ билан уриш жазоси жуда кескин туюлади. Аммо маҳаллий аҳоли ва айрим экспертлар буни “ахлоқий тозаликни сақлашнинг сўнгги чораси” сифатида қўллаб-қувватламоқда.
Амалда, Сингапурдаги таёқ билан уриш жазоси нафақат жисмоний оғриқ, балки руҳий таъсир билан ҳам кучли ҳисобланади. Жазо ижроси жамоатчиликдан яширин ўтказилса-да, у ҳақдаги маълумот оммавий ахборот воситалари орқали тез тарқалади — бу эса бошқалар учун оғир сабоқ бўлади.
Шу билан бирга, халқаро ҳуқуқ ташкилотлари бу амалиётни қайта кўриб чиқишни сўрамоқда. Amnesty International ва Human Rights Watch каби ташкилотлар Сингапурни “жисмоний жазо орқали инсон қадр-қимматини камситиш”да айбламоқда. Аммо ҳукумат ўз позициясини ўзгартиришга шошилмаяпти: уларнинг фикрича, қатъий чораларсиз рақамли жиноятчиликни камайтириш мумкин эмас.
Хулоса
Сингапур тажрибаси дунёдаги кўплаб мамлакатлар учун ўзига хос синов нуқтаси бўлиб қолади. Бир томондан, жамият хавфсизлигини таъминлаш мақсадида кескин чоралар зарур. Иккинчи томондан, инсон ҳуқуқлари ва ҳуқуқий қадриятлар билан чегарани белгилаш осон эмас. Бу вазиятда энг муҳим савол шунда: жиноятга қарши курашда қатъият ахлоқдан устун тура оладими?
