Бир кечада йўқотилган уй
1944 йил ноябр, Грузиянинг совуқ кечаси. Қишлоқ уйларида тинч ухлаётган минглаб одамлар тўсатдан аскарлар таққиллатган эшик овозидан уйғонди.
“Тез бўлинглар! Икки соатда тайёрланинг!” — деб бақирарди автоматли аскарлар.
Ўша тун Назо Пашали қизининг хотираларида ҳаётий кинодек сақланиб қолган. Отаси яқинда қурган тошли янги уйда қайта яшаш насиб қилмади. Оила фақат бир қоп маккажўхори билан йўлга чиқди.
Аскарлар: “Бир ҳафтада қайтиб келасизлар”, — деган. Аммо бу ёлғон эди. Бу — Сталиннинг депортация сиёсати бошланган лаҳзаси эди.
“Душман халқ” тамғаси
Расмий ҳужжатларда “чегара хавфсизлигини таъминлаш” деб ёзилган қарор аслида бир халқни ўз Ватани — Кавказдан узиш, уларни қувғин қилиш сиёсатидан иборат эди.
Турклар, хемшинлар, таракамалар — барчаси бирдай “ишончсиз” деб тамғаланди. Одамлар ҳайвон ташийдиган вагонларга чиқарилди. Ҳар бир вагонда 15–16 оила жойлаштирилди. Совуқ, озиқ-овқатсиз, ҳеч қандай шароитсиз йўлга чиққан минглаб одамлар орасида кўпгина кексалар ва болалар ҳаётдан кўз юмди.
Жасадлар эса йўл четида қолдириларди.
Ўзбекистон — нажот манзили
Ўша даврда ҳатто эшелонларни Озарбайжонда денгизга чўктириш режаси ҳам бўлган. Аммо Ўзбекистон раҳбари Усмон Юсуповнинг қатъийлиги билан бу даҳшат амалга ошмади. Поездлар йўналиши ўзгариб, Марказий Осиё томон ҳаракатланди.
Шу тариқа 98 мингга яқин одам ўз юртидан узилиб, бегона юртда яшашликка мажбур этилди. Улардан 30 минг киши Ўзбекистонга келиб жойлашди.
Тошкент вилоятига — 5547 оила
Самарқандга — 4007 оила
Фарғонага — 2682 оила
Бухорога — 2434 оила
Наманганга — 1853 оила
Андижонга — 1769 оила
Қашқадарёга — 364 оила
Бир кун келиб бу ерда улар учун “иккинчи Ватан” бошланишига ҳеч ким ишонмаганди.
Азалий излар: аввалги тўлқинлар
Туркларнинг Ўзбекистонга келиши фақат 1944-йил билан чекланиб қолмайди. Тарихий манбаларда турклар бир неча тўлқинда кириб келгани қайд этилган:
Илк даврларда туркий қабилаларнинг Энасойдан кўчиши натижасида Наманган атрофидаги Ахси тупроқларига турклар жойлашган.
15-асрда Амир Темур салтанатига кўплаб турклар келиб қўшилган.
1873–1878 йиллардаги Россия–Туркия уруши даврида асир тушган турк аскарлари Андижон ва Фарғонада яшай бошлаган.
Демак, турклар Ўзбекистон тарихига турли асрларда кириб келган, аммо 20-асрнинг қувғини энг оғир ва кенг кўламлиси бўлди.
1956 йилгача қамоқдаги ҳаёт
Сургун қилинган турклар йўқотишлар, аччиқ оғриқлар билан яшади. Улар паспорт олиш ҳуқуқидан маҳрум этилди. Қайси ҳудудга жойлаштирилган бўлса, ўша ердан ташқарига чиқиши мумкин эмас эди.
Фақат 1956 йилда сиёсат юмшагач, уларга эркин ҳаракатланиш ва ҳужжат олиш имконияти берилди. Лекин юракда қолган оғриқ ва ажралиб қолган Ватан соғинчи йўқолмади.
1989 йил Фарғона воқеалари
Сургуннинг қийинчиликлари тугамай, 1989 йил июнь ойида турклар яна бир синовга дуч келди. Фарғонада юз берган можаро кўплаб оилаларни қийин аҳволга солди.
Расмий маълумотлар буни маиший можаро дейишса-да, кўплаб манбалар бу воқеа атайлаб уюштирилганини кўрсатади. Бу орқали марказ ҳокимияти “фақат Иттифоқ тинчликни таъминлай олади” деган ғояни кучайтиришни истаган.
Бугунги кун: оғир йўлдан кучли руҳ сари
Ўша тун Назо Пашали қизи уйидан бир қоп маккажўхори билан чиққан эди. Бугун эса унинг авлодлари Ўзбекистонда янгича уй қурди, ҳаёт қурди.
Ўз ватанидан айрилган, аммо янги юрт топган турклар ҳозир Ўзбекистоннинг иқтисодий ва маданий ҳаётида ўз ўрнига эга. Улар бу ерни “иккинчи Ватан” сифатида кўради.
Уларнинг тарихи фақат қувғин эмас. Бу тарих — инсон руҳининг синмаслиги, барқарорлиги ва янги юртда ҳам ўз йўлини топа олишининг ёрқин намунаси.
Туркларнинг Ўзбекистонга келиши — халқнинг оғир синовлар билан тўлган йўли. Бироқ уларнинг бу ердаги ҳаёти янги имкониятларга эшик очди. Бу тарих бизга битта ҳақиқатни эслатади: инсон руҳи Ватанни йўқотса ҳам, умидни йўқотмайди.
Ҳакимжон Фозилов -
Миллатлараро муносабатлар ва хориждаги ватандошлар
масалалари бўйича қўмитаси Ахборот хизмати бош мутахассиси
