Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилоти (ЖССТ) дунё миқёсида ҳар йили 11 миллионга яқин инсон неврологик касалликлар сабабли ҳаётдан кўз юмаётганини маълум қилди. Бу рақам коронавирус пандемияси давридаги умумий ўлимлар сонига яқин бўлиб, инсульт, деменция, менингит ва эпилепсия каби ҳолатлар глобал саломатлик тизими олдидаги энг катта таҳдидлардан бирига айланди.
Асосий хавф — илмий ечим бор, лекин амалий чоралар суст
ЖССТнинг охирги ҳисоботига кўра, дунё аҳолисининг 40 фоиздан ортиғи — тахминан 3 миллиард киши — мия фаолиятига таъсир қилувчи касалликлар билан яшайди. Бунинг асосий сабабларидан бири — мамлакатлар ўртасидаги тиббий инфратузилма ва мутахассислар сонидаги катта тафовутдир. Масалан, паст даромадли давлатларда юқори даромадли мамлакатларга нисбатан 80 баробар камроқ невропатолог мавжуд.
ЖССТ маълумотларига кўра, аъзо давлатларнинг атиги 32 фоизи (63 та мамлакат) неврологик касалликларга қарши кураш бўйича миллий стратегияга эга, уларнинг 18 фоизи (34 та давлат) бу соҳани молиялаштириш учун махсус бюджет ажратган.
Илмий таҳлил: Неврологик касалликлар — инсультдан аутизмгача
Ташкилот 2021 йилги маълумотлар асосида ўлим ва ногиронликка энг катта ҳисса қўшган 10 та неврологик ҳолатни аниқлади. Улар орасида инсульт, Алцгеймер касаллиги, мигрен, диабетик нейропатия ва менингит етакчи ўринда. Шунингдек, неонатал энцефалопатия (янги туғилган чақалоқлардаги мия шикастланиши) ва аутизм спектри бузилишлари ҳам катта саломатлик муаммосига айланиб бормоқда.
Фактчекинг 1: Lancet Neurology журнали 2023 йилдаги таҳлилига кўра, инсульт дунёдаги ҳар 4 ўлимдан бирини ташкил этади. Бу касалликлар кўп ҳолларда олдини олиш мумкин бўлган омиллар — нотўғри овқатланиш, гипертония ва жисмоний фаоллик етишмаслиги билан боғлиқ.
Фактчекинг 2: Nature Medicine таҳлилида қайд этилишича, деменция ҳолатларининг камида 40 фоизи турмуш тарзи ва соғлом ҳаёт одатларини ўзгартириш орқали олдини олиш мумкин.
ЖССТ позицияси: “Мия саломатлиги – глобал устувор йўналиш бўлиши керак”
ЖССТ бош директорининг ёрдамчиси доктор Жереми Фаррарнинг таъкидлашича, “дунёда ҳар уч кишидан бири мия фаолиятига таъсир қилувчи ҳолат билан яшайди”. Шунинг учун мия саломатлигини устувор йўналиш сифатида белгилаш, миллий соғлиқни сақлаш тизимларида неврология бўйича хизматларни кучайтириш ва молиявий сармояни ошириш зарур.
Фактчекинг 3: ЖССТ расмий веб-сайтидаги (who.int, 2024 йил май ойи) ҳисоботда қайд этилишича, глобал даражада неврологик касалликлар сони охирги 30 йилда 60 фоизга ошган. Бу ўсиш нафақат аҳоли сони, балки инсон умри узайиши билан ҳам боғлиқ.
Сиёсий ва иқтисодий омиллар: Тиббий ресурслар тақсимотида нотенглик
Мутахассислар таъкидлашича, кўплаб давлатларда неврология соҳасига ажратиладиган маблағлар юрак-қон томир ёки онкологик касалликларга нисбатан анча кам. Бу эса касалликларни эрта ташхислаш имкониятини чеклайди.
Шунингдек, ЖССТ маълумотларига кўра, аъзо давлатларнинг ярмидан кам қисми неврологик ёрдамни қишлоқ жойлардаги аҳоли учун етарли даражада таъминлай олмайди. Бу айниқса Африка, Жанубий Осиё ва Марказий Осиё минтақаларида яққол кўзга ташланади.
Хулоса: Мия саломатлиги – инсон капиталининг асосий пойдевори
Мия саломатлиги — нафақат тиббий, балки ижтимоий ва иқтисодий масала. Неврологик касалликлар ишчи кучи самарадорлигига, таълим тизимига ва давлат бюджетларига бевосита таъсир қилади. Агар бу соҳадаги глобал чоралар кечикса, 2030 йилга бориб, ҳар иккинчи хонадонда камида бир киши неврологик ҳолат билан яшаши мумкин.
Шу боис, ЖССТ чақирувига жавобан давлатлар неврология соҳасини молиялаштиришни ошириши, илмий тадқиқотларга сармоя йўналтириши ва аҳоли орасида мия саломатлиги маданиятини шакллантириши зарур. Бу инсониятнинг интеллектуал келажагини асраб қолишнинг ягона йўли ҳисобланади.
