Ўзбекистонда таълим соҳасидаги ислоҳотлар яна бир муҳим йўналишда — катталарнинг таълим олиш ҳуқуқини кенгайтириш орқали янги босқичга кўтарилди. 2024 йил 23 октябрда қабул қилинган ЎРҚ–1091-сонли Қонун билан мамлакатда “қўшимча таълим” тушунчаси ҳуқуқий жиҳатдан мустаҳкамланди. Энди таълим тизими фақат болалар учун эмас, балки катталарнинг ҳам малакасини ошириш ва шахсий ривожланиши учун очиқ бўлади. Бу қарор билим иқтисодиётига ўтиш жараёнида муҳим қадам ҳисобланади.
Янгиликнинг моҳияти ва ҳуқуқий асоси
Қонунга мувофиқ, илгари “мактабдан ташқари таълим” деб аталган тушунча эндиликда “қўшимча таълим” атамаси билан алмаштирилди. Бу ўзгариш орқали давлат таълим тизимидаги бўшлиқ — катта ёшдагиларнинг таълимдаги иштироки ҳуқуқий асосга эга бўлди. Янги 14-моддада қўшимча таълимнинг мақсад ва турлари аниқ белгилаб қўйилди. Унга кўра, қўшимча таълим фақат болаларнигина эмас, катталарнинг ҳам ижодий қобилияти, касбий кўникмалари ва соғлом турмуш тарзига оид эҳтиёжларини қондиришга қаратилган.
Бу янгилик амалда катталарнинг умрбод таълим олиш (lifelong learning) ҳуқуқини тан олишдир. Дунё амалиётида бу концепция Европанинг кўпгина давлатларида қўлланилади. Масалан, Германияда катталар таълими “Volkshochschule” марказлари орқали амалга оширилади, Финляндияда эса аҳолининг 50 фоизидан ортиғи йил давомида қўшимча ўқув дастурларида қатнашади. Ўзбекистонда эса бу тизим эндигина ҳуқуқий шакл олаяпти.
Қўшимча таълим кимларга ва қандай ташкил этилади?
Қонунга кўра, қўшимча таълим икки асосий турга бўлинади:
Болалар учун қўшимча таълим — уларнинг истеъдодини ривожлантириш, маънавий эҳтиёжларини қондиришга қаратилган.
Катталар учун қўшимча таълим — малака ошириш, янги касб эгаллаш ёки шахсий ривожланиш мақсадида амалга оширилади.
Бунда давлат ва нодавлат ташкилотлар, шунингдек тижорат секторлари ҳам бу соҳада фаолият юрита олади. Масалан, маданий-эстетик, илмий-техникавий, спорт ва ахборот йўналишларидаги марказлар орқали катталар учун таълим курслари ташкил этилиши мумкин.
Қонуннинг 57-1-моддасида бу жараённинг бошқаруви ҳам аниқ белгиланди:
Болалар учун қўшимча таълим — Мактабгача ва мактаб таълими вазирлиги томонидан назорат қилинади.
Катталар учун қўшимча таълим — Олий таълим, фан ва инновациялар вазирлиги томонидан мувофиқлаштирилади.
Нима учун бу ўзгариш зарур бўлди?
Сўнгги йилларда Ўзбекистонда меҳнат бозори тез ўзгармоқда. Янги технологиялар, рақамли хизматлар ва касбларнинг янгиланиши катталарнинг ҳам қайта ўқишга эҳтиёжини кучайтирди. 2023 йилда Бандлик вазирлиги маълумотларига кўра, ишсиз аҳолининг 42 фоизи қайта тайёргарлик курсларига эҳтиёж сезади. Аммо амалда улар учун ҳуқуқий асос ва тизимли қўллаб-қувватлаш мавжуд эмас эди.
Шу боис, янги қонун нафақат таълим тизимини тўлдиради, балки иқтисодиётнинг рақамли ва инновацион йўналишларга мос кадрлар тайёрлашини таъминлайди. Бу эса “Инсон капитали ривожи — иқтисодий ўсиш гарови” тамойилини амалга оширишга хизмат қилади.
Мавжуд муаммолар ва уларнинг ечими
Амалда қўшимча таълим тизимини йўлга қўйишда бир қатор муаммолар юзага чиқиши табиий:
Молиявий манбалар — катталар таълимини қўллаб-қувватлаш учун давлат грантлари ёки солиқ имтиёзлари механизмлари ҳали ишлаб чиқилмаган.
Кадрлар салоҳияти — таълим марказларида катталар психологияси ва методикасини биладиган мутахассислар етишмаслиги мумкин.
Ахборот етишмаслиги — аҳолининг катта қисми ҳозирча бу имкониятлардан хабардор эмас.
Ечим сифатида таълим ва бандлик соҳалари ўртасида интеграция йўлга қўйилиши лозим. Масалан, «касб ваучери» тизимини қўшимча таълим билан уйғунлаштириш орқали катталарни қайта ўқитишни молиялаштириш мумкин. Шунингдек, маҳаллий ҳокимиятлар ҳузурида “Катталар таълими марказлари”ни ташкил этиш самарали бўлади.
Келгуси истиқбол
Қонуннинг амалга кириши билан мамлакатда барча ёш тоифалари учун тенг таълим имкониятлари яратилади. Бу эса жамиятдаги ижтимоий ҳаракатчанликни кучайтиради. Таълим вазирлиги маълумотларига кўра, яқин 3 йил ичида катталар учун 1000 дан ортиқ янги таълим курслари ташкил этилиши режалаштирилган.
Шунингдек, халқаро ҳамкорлик доирасида Европа Иттифоқи, Жаҳон Банки ва KOICA каби ташкилотлар билан “умрбод таълим” лойиҳалари йўлга қўйилиши кутилмоқда. Бу жараён катталарни замонавий касбларга қайта йўналтириш ва меҳнат бозорида рақобатбардошликни таъминлашда ҳал қилувчи аҳамият касб этади.
Хулоса:
Қўшимча таълимнинг қонунийлаштирилиши — Ўзбекистон таълим тизимини демократлаштириш ва инсон салоҳиятини тўлиқ рўёбга чиқариш сари ташланган муҳим қадамдир. Бу ислоҳот катталар учун таълим эшикларини қайта очиб, мамлакатнинг билимга асосланган иқтисодиётини қуришга хизмат қилади.
