Билим - куч, куч - билимдир.
Френсис Бекон
Кўпчилигимиз билим куч эканлигини эшитганмиз ва биламиз. Бироқ, ҳаммамиз ҳам фойдали билимларга эга бўлиш учун етарлича ҳаракат қилмаймиз. Шунинг учун, мен ушбу мавзуни батафсилроқ кўриб чиқишимиз керак, деб ўйлайман, шунда билимнинг буюк кучи айнан нимани англатишини ва бу кучга эга бўлиш учун нима қилиш кераклигини аниқ тушуниб етамиз. Бир томондан, кўп нарсаларни билиш ва кўп ишларни бажариш учун ўрганиш, мавжуд бўлган барча усуллар орқали билим олиш кераклиги аниқ бўлиб туюлади. Аммо бошқа томондан, ҳар кимга қандай билим олиш зарурлиги ва уни қандай қилиб яхшироқ эгаллаш кераклиги, энг муҳими, кейинчалик уни ҳаётингизда қандай ишлатиш кераклигини билавермайсиз.
“NAZAR X” лойиҳаси билим маҳсули эмасми?
Қувалик ихтирочи йигитча Зиёдилла Бутахановнинг “NAZAR X” лойиҳаси доирасида амалга оширган аэростатик қурилмани очиқ космосга учиргани ўтган ҳафтанинг энг шов-шувли воқеаси бўлди. Ижтимоий тармоқларда кенг муҳокамага сабаб бўлган 17 дақиқали видеони барчамиз ҳаяжон билан кузатдик. Очиғи, мен ихтирочи йигитнинг шижоатига қойил қолдим. У ўзининг кўп йиллик меҳнати ва билимининг самарасини кўра олди. Очиғи ҳавас қилишга арзигулик воқеа. Унинг бир гапи таъсирлантирди. Аэростатик қурилманинг дастурий таъминотини ишлаб чиқиш учун мутахассислар яъни дастурчиларга мурожаат қилганда унинг устидан кулишган. Бу эса ушбу ғояни амалга ошириш учун мобиль илованинг дастурини ўзи мустақил тарзда ишлаб чиқишига туртки бўлган. Албатта билим орқали меҳнатнинг самарасини кўриш инсонга ўз ишидан чексиз мамнунлик ҳиссини беришига ишонч ҳосил қилдик.
Билим нима?
Билим - бу, биринчидан, амалиёт билан тасдиқланадиган маълумот, иккинчидан, бу энг муҳими, инсонга ҳақиқатнинг энг тўлиқ тасаввурини беради. Бу маълум нарсалар ҳақида қисман тасаввурга эга бўлишга имкон берадиган билим ва оддий маълумотлар ўртасидаги туб фарқ. Билимни барибир бирор нарсага кўрсатма билан, оддий маслаҳат билан маълумот билан таққослаш мумкин. Инсон эгаллаган билимлари унинг хотирасида жуда яхши сақланади, чунки у буни ҳаётида бир неча бор қўллаган, бу билимларни амалда мустаҳкамлаган ва ҳақиқатни ўз тажрибаси билан тасдиқлаган. Вақт ўтиши билан билим беҳуш қобилиятларга айланади.
Билим турлари
Билим бошқача. Масалан, юзаки билим бор, чуқур билим ҳам бор. Юзаки билим - бу маълум бир предмет соҳасидаги индивидуал ҳодисалар ва фактлар ўртасидаги кўринадиган муносабатларга асосланган билимдир. Юзаки билим учун яхши хотира етарли - ўқиган, эшитган, кўрган ва эслаганингизда билганларингиз онгингизда намоён бўлади. Юзаки билим кўпинча сабаб ва оқибат занжирининг икки ёки кўпи билан учта бўғинига асосланади. Юзаки билимга эга бўлган одамнинг фикрлаш модели жуда содда бўлади.
Чуқур билим эса бутунлай бошқа масала, унда аллақачон мулоҳазанинг янада мураккаб тузилишидан фойдаланилади. Чуқур билим - бу соҳадаги тузилиш ва жараёнларни ифодаловчи мавҳумлик, мураккаб схемалар ва чуқур ўхшашликлар. Чуқур билим нафақат хотирага, балки фикрлашга ҳам асосланади. Бундай ҳолда, ҳар қандай сабаб бир нечта оқибатларга олиб келиши мумкин ва битта ўзига хос таъсир турли сабабларга кўра келиб чиқиши мумкин. Чуқур билим предмет соҳасида содир бўлаётган мавжуд жараёнлар ва муносабатларнинг яхлит тузилишини ва моҳиятини акс эттиради.
Билим ҳам аниқ ёки яширин бўлиши мумкин. Аниқ билимлар тўпланган тажриба бўлиб, улар кўрсатмалар, техникалар, ҳаракатлар режалари ва тавсиялар шаклида ёритилган ва тақдим этилган. Аниқ билимлар аниқ ва равшан тузилишга эга, улар инсон хотирасида ҳам, турли хил оммавий ахборот воситалари орқали ҳам шаклланади ва қайд этилади. Яширин билим - бу расмийлаштирилиши қийин ёки қийин бўлган, яъни унинг ёрдамида ўрганиш, муҳокама қилиш мавзусининг энг муҳим хусусиятларини ажратиб кўрсатадиган билимлар. Бу интуитив билимлар, шахсий таассуротлар, ҳислар, фикрлар, тахминлар. Уларни тушунтириш, бошқаларга етказиш ҳар доим ҳам осон эмас. Улар ҳақиқатнинг тўлиқ ва аниқ тасвиридан кўра, эркин боғланган қисмларга ўхшайди.
Билим кучдир
Энди нима учун билим куч эканлиги ҳақида ўйлаб кўрайлик. Юқорида биз ушбу масалага аллақачон тўхталиб ўтган эдик, аммо энди сиз ҳар қандай тўсиқлардан қатъи назар, янги билимларни олиш учун кучли туртки бўлиши керак. Билимнинг кучи шундан иборатки, у зарурий ҳаракатлар кетма-кетлигидан фойдаланиб, инсонга ўз режаларини ҳаётга тадбиқ этишига имкон беради. Оддий қилиб айтганда, билим истакларимизни рўёбга чиқаришда кераксиз хатолардан қочишга ёрдам беради. Уларнинг ёрдами билан биз бу дунёда кўп нарсаларга таъсир қилишимиз мумкин. Бирор нарсани билиш бу нарсани бошқаришимизга имкон беради. Аммо биз ниманидир билмасак, бизнинг имкониятларимиз чекланган бўлиб, бизни биздан кўпроқ биладиганлар бошқариши мумкин.
Билим бизни янада жасур ва ўзига ишонган инсонлар қилади. Жасорат ва ишонч одамларга кўп нарсаларда муваффақият қозонишга имкон беради. Масалан, агар сиз бирон бир нарсани қилишни хоҳласангиз, унда буни амалга ошириш мумкин эмаслиги ҳақида эмас, балки уни қандай қилишингиз мумкинлиги, бунинг учун қандай чоралар кўриш кераклиги ҳақида ўйлашингиз керак. Ва бундан олдин, керакли ҳаракатларни [ҳаракатлар кетма-кетлигини] бажариш ва керакли бизнесни амалга ошириш учун қаердан ва қандай билимларни олиш кераклиги ҳақида ўйлашингиз керак. Яъни билим ҳар қандай ишда муваффақият калити ҳисобланади. Керакли билимларга эга бўлган ҳолда, ҳар қандай ғоянгизни ҳақиқатга айлантира оласиз. Ва ҳақиқатни биз кўришни истаганимиздек қилиш қобилияти бизга куч беради. Келинг, ўзимизга шундай савол берайлик: вақт машинасини яратиш мумкинми? Жавобингиз қандай? Ўйлаб кўринг. Агар сиз вақт машинасини ярата олмайман деб ўйласангиз, унда сиз билимга эга бўлган барча кучни англамайсиз. Сиз ҳозирги пайтда олган билимингиздан келиб чиқасиз ва улар сизга вақт машинаси каби нарса тузилиши эҳтимолини тахмин қилишга имкон бермайди. Гарчи бунинг учун ҳозирги пайтда инсоният учун номаълум бўлган бошқа билимларни олиш зарур бўлса-да. Аммо, агар сиз фикрлайдиган одам бўлсангиз ва биз, одамлар, бу дунё ҳақида ҳали ҳам кўп нарса билмаслигимиз ҳақида битта оддий, аммо жуда муҳим ҳақиқатни тушунсангиз, унда сиз вақт машинасини ва жуда ўзгариши мумкин бўлган бошқа ҳар қандай мосламани яратиш имкониятини осонгина тан олишингиз мумкин. Бундай ҳолда, сиз фақат битта саволга дуч келасиз: буни қандай қилиш керак? Демак, билимнинг кучи шундаки, у билан биз имконсиз нарсаларни бажаришимиз мумкин. Сиз ҳозирги пайтда олган билимингиздан келиб чиқасиз ва улар сизга вақт машинаси каби нарса тузилиши эҳтимолини тахмин қилишга имкон бермайди. Гарчи бунинг учун ҳозирги пайтда инсоният учун номаълум бўлган бошқа билимларни олиш зарур бўлса-да. Хусусан, “NAZAR X” лойиҳаси ҳам ана шундай билим маҳсули саналади.
Ҳакимжон Фозилов – ДХА Жиззах вилоят бошқармаси
Ахборот хизмати етакчи маслаҳатчиси
