Ойбек – ёш ва истиқболли дастурчи бўлиб, у ахборот технологиялари соҳасида катта ютуқларга эришишни орзу қиларди. Унинг ҳаёти интернет билан чамбарчас боғланган эди: иш, ўқиш, дўстлар билан мулоқот – барчаси онлайн тарзда амалга ошарди. Бир куни Ойбекга номаълум манзилдан электрон почта хабари келди. Хатда унга янги иш таклифи билдирилган ва илова қилинган файлни очиш сўралган эди. Ойбек ҳаяжон билан файлни очди ва шу заҳоти компьютер экранида тушунарсиз кодлар пайдо бўлди. Унинг барча шахсий маълумотлари ва иш ҳужжатлари шифрланган эди.
2024 йилда Ўзбекистонда ўтказилган Киберхавфсизлик ойлиги мамлакатимизда ахборот хавфсизлигини таъминлаш ва киберҳужумларга қарши курашиш борасида муҳим аҳамият касб этди. Ушбу тадбир доирасида қуйидаги мақсадлар амалга оширилди:
Киберхавфсизлик бўйича хабардорликни ошириш: Аҳоли ва ташкилотлар ўртасида киберхавфсизликнинг аҳамияти ва киберҳужумлардан ҳимояланиш усуллари ҳақида маълумотлар тарқатилди.
Малака ошириш ва ўқув дастурлари: Ахборот технологиялари соҳасида фаолият юритаётган мутахассислар учун махсус тренинглар ва семинарлар ташкил этилди.
Киберхавфсизлик бўйича қонунчиликни такомиллаштириш: Тегишли давлат органлари ва мутахассислар иштирокида киберхавфсизлик соҳасидаги қонун ва меъёрий ҳужжатларни такомиллаштириш бўйича муҳокамалар ўтказилди.
Халқаро ҳамкорликни мустаҳкамлаш: Хорижий экспертлар ва ташкилотлар билан ҳамкорликда киберхавфсизлик соҳасида тажриба алмашиш ва ҳамкорликни ривожлантиришга қаратилган тадбирлар ўтказилди.
Халқаро вазият
Киберхавфсизлик бўйича дунё мамлакатларидаги вазият ва одамларнинг билим даражаси турли мамлакатларда турлича кўринишга эга. Глобал киберхавфсизлик индекси (Global Cybersecurity Index) 2020 йилда 194 мамлакатни қамраб олган бўлиб, Ўзбекистон 70-ўринни эгаллаган.
Марказий Осиё давлатлари орасида Қозоғистон 31-ўрин, Қирғизистон 92-ўрин, Тожикистон 138-ўрин ва Туркманистон 144-ўринда қайд этилган.
Бундан ташқари, 2021 йилда Эстония Электрон бошқарув академияси томонидан эълон қилинган Миллий киберхавфсизлик индексида (NCSI) 160 мамлакат орасида Ўзбекистон 95-ўринни эгаллаган.
Бу кўрсаткичлар мамлакатлардаги киберхавфсизлик инфратузилмаси, қонунчилик базаси ва аҳолининг киберхавфсизлик бўйича билим даражасини акс эттиради. Ўзбекистонда киберхавфсизлик соҳасидаги билим ва кўникмаларни ошириш мақсадида турли тадбирлар ўтказилмоқда. Масалан, Наманган шаҳрида журналистлар ва блогерлар учун рақамли хавфсизлик ва рақамли тазйиқларга қарши кураш, маълумотларни муҳофаза қилиш бўйича тренинглар ташкил этилди.
Шунингдек, Тошкентда киберхавфсизлик бўйича ўқув ва илмий-тадқиқот маркази ташкил этиш режалаштирилган. Бу марказ ахборот технологиялари соҳасида мутахассисларни тайёрлаш ва киберхавфсизлик бўйича илмий тадқиқотлар ўтказишга йўналтирилган.
Ўзбекистон бу борада қандай ҳаракат қилмоқда
Ўзбекистонда ахборот технологияларининг жадал ривожланиши киберхавфсизликни таъминлашни долзарб масалага айлантирди. 2022 йил 15 апрелда қабул қилинган "Киберхавфсизлик тўғрисида"ги қонун мамлакатимизда ушбу соҳадаги муносабатларни тартибга солишга қаратилган.
Қонунчилик асослари
"Киберхавфсизлик тўғрисида"ги қонун киберхавфсизлик соҳасидаги асосий тушунчалар, давлат органлари ва ташкилотларининг вазифалари ҳамда масъулиятини белгилайди. Қонунга кўра, киберхавфсизлик — ахборот тизимлари, тармоқлари ва маълумотларнинг махфийлиги, яхлитлиги ва мавжудлигини таъминлашга қаратилган чора-тадбирлар мажмуасидир.
Муаммолар
Шу билан бирга, киберхавфсизликни таъминлашда қатор муаммолар мавжуд:
Кадрлар етишмовчилиги: Соҳада малакали мутахассислар танқислиги киберхавфсизликни таъминлашда қийинчилик туғдиради.
Хабардорликнинг пастлиги: Аҳоли ва ташкилотлар орасида киберхавфсизлик бўйича билим ва кўникмаларнинг етишмаслиги киберҳужумларга осонликча дучор бўлишга олиб келади.
Технологик инфратузилманинг заифлиги: Эскирган ёки етарли даражада ҳимояланмаган тизимлар киберҳужумлар учун осон нишон бўлиши мумкин.
Ечимлар
Муаммоларни бартараф этиш учун қуйидаги чора-тадбирлар амалга оширилиши лозим:
Малака ошириш: Киберхавфсизлик соҳасида кадрларни тайёрлаш ва уларнинг малакасини оширишга қаратилган дастурларни амалга ошириш.
Ахборот кампаниялари: Аҳоли ва ташкилотлар ўртасида киберхавфсизлик бўйича хабардорликни ошириш мақсадида семинарлар, тренинглар ва оммавий ахборот воситалари орқали маълумотлар тарқатиш.
Инфратузилмани янгилаш: Ахборот тизимлари ва тармоқларини замонавий технологиялар асосида янгилаш ва уларнинг хавфсизлигини таъминлаш.
2023 йил 11 август куни ИНҲА университетида ўтказилган "Ахборот ва киберхавфсизликни таъминлашда муаммолар ва уларнинг ечимлари" форумида ушбу масалалар муҳокама қилинди. Форумда киберҳужумларга қарши курашишнинг замонавий тенденциялари, интернет орқали содир этилаётган қонунбузарликларнинг олдини олиш ва соҳанинг ҳуқуқий асосларини мустаҳкамлаш каби мавзулар кўриб чиқилди.
Ойбек билан боғлиқ вазиятга қайтамиз
Ойбек киберҳужум қурбонига айланганини англади. Бу воқеа унга онлайн хавфсизликнинг нақадар муҳим эканлигини кўрсатди. Шундан сўнг, у киберхавфсизлик борасида кўпроқ билим олишга қарор қилди ва қуйидаги маслаҳатларни ўз ҳаётида қўллай бошлади:
Шубҳали хабар ва файллардан эҳтиёт бўлинг: Номаълум манзиллардан келган электрон почталар ёки хабарлардаги файлларни очишдан олдин, уларнинг ҳақиқийлигига ишонч ҳосил қилинг.
Кучли пароллардан фойдаланинг: Ҳар бир аккаунт учун турли хил, мураккаб ва узун пароллар яратинг. Паролларда катта ва кичик ҳарфлар, рақамлар ва махсус белгилардан фойдаланинг.
Икки факторли аутентификацияни ёқинг: Бу қўшимча хавфсизлик чораси бўлиб, аккаунтингизга киришда қўшимча тасдиқлашни талаб қилади.
Антивирус дастурларини ўрнатинг ва янгилаб боринг: Компьютер ва мобил қурилмаларида ишончли антивирус дастурларини ўрнатинг ва уларни мунтазам равишда янгилаб туринг.
Дастурий таъминотни янгилашни унутманг: Операцион тизим ва бошқа дастурларнинг янгиланишлари киберхавфсизликни таъминлашда муҳим аҳамиятга эга.
Ойбек ушбу маслаҳатларга амал қилган ҳолда, ўзининг онлайн хавфсизлигини таъминлади ва киберхавфсизлик борасидаги билимларини оширди. Бу воқеа унга нафақат шахсий ҳаётида, балки касбий фаолиятида ҳам эҳтиёткорлик ва онглиликнинг аҳамиятини ўргатди.
Хулоса
Ўзбекистонда киберхавфсизликни таъминлаш борасида қонунчилик асослари яратилган бўлса-да, амалиётдаги муаммоларни ҳал этиш учун комплекс ёндашув талаб этилади. Кадрлар тайёрлаш, хабардорликни ошириш ва технологик инфратузилмани такомиллаштириш орқали киберхавфсизликни таъминлаш мумкин.
