Ўзбек халқининг азалий тарихи нафақат маданият, меъморчилик ёки адабиёт дурдоналари билан, балки мардлик, куч ва чаққонлик каби фазилатларнинг амалий намойиши бўлган спорт анъаналари билан ҳам фахрланарлидир. Асрлар давомида халқимиз ҳаётининг ажралмас қисмига айланган кураш ва белбоғли кураш ана шу бебаҳо мероснинг ёрқин тимсолидир. Бу икки спорт тури нафақат жисмоний қувватни синовдан ўтказади, балки ўзаро ҳурмат, ҳалоллик ва адолат каби юксак ахлоқий принципларни ҳам тарбиялайди. Ҳар бир полвоннинг майдондаги зафари – бутун халқнинг ғурури, ҳар бир мусобақа – миллий қадриятларнинг намойишидир.

Курашнинг тарихий илдизлари: Аждодлар меросининг улуғвор намоёни

Курашнинг тарихи қадим замонларга бориб тақалади. "Авесто" китобидаёқ аждодларимизнинг курашга ўхшаш яккакураш усуллари билан шуғулланганлиги ҳақида маълумотлар учрайди. Қадимги Бухоро, Самарқанд ва Хоразм манбалари, ўрта аср миниатюралари курашнинг миллий байрамлар, тўйлар ва Наврўз каби умумхалқ тадбирларининг ажралмас қисми бўлганлигини тасдиқлайди. Ҳатто Абу Али ибн Сино ҳам ўз асарларида курашни инсон саломатлигига ижобий таъсир этувчи муҳим машқ сифатида эътироф этган.

Қадимда кураш мусобақалари жангчи ва сарбозлар тайёргарлигининг муҳим қисми ҳисобланган. Бу эса унинг нафақат спорт, балки ҳарбий тайёргарлик усули сифатида ҳам аҳамият касб этганини кўрсатади. Амир Темур саройида мунтазам ўтказилган кураш мусобақалари полвонларнинг жамиятдаги юксак мавқеини белгилаб берган.

Белбоғли кураш: Услублар хилма-хиллигида бирлик

Белбоғли кураш курашнинг алоҳида шакли бўлиб, туркий халқлар орасида кенг тарқалган. У асосан белдан юқорига қараб урилиш ва ағдаришларга асосланган. Ўзбекистондаги белбоғли кураш шакли халқона анъаналарга таянган ҳолда ривожланган. Белбоғ бу ерда нафақат техник элемент, балки ўзаро ишонч, сабр ва юксак ахлоқнинг рамзий ифодасидир.

Ўзбекистоннинг турли ҳудудларида белбоғли курашнинг ўзига хос услублари шаклланган. Масалан, Фарғона водийсида "ёнбош" усули кенг тарқалган бўлса, Хоразмда "қайиш" усули алоҳида ажралиб туради. Бу услубларнинг хилма-хиллиги белбоғли курашнинг нақадар чуқур илдизларга эга эканлигини кўрсатади. Белбоғли курашнинг ҳар бир ҳаракати, ҳар бир усули замирида халқнинг фалсафаси, дунёқараши мужассамлашган.

Миллий спортдан – жаҳон минбарига: Эътироф ва истиқбол

XXI аср бошларида кураш халқаро спорт тури сифатида тан олина бошлади. 2000-йилларда Халқаро Кураш Ассоциацияси (IKA) ташкил этилди ва турли давлатларда мусобақалар ўтказила бошланди. Бугунги кунда 130 дан ортиқ давлатда кураш федерациялари фаолият юритмоқда. Ўзбекистонлик полвонлар жаҳон чемпионатлари ва бошқа нуфузли мусобақаларда мунтазам равишда юқори натижаларни қайд этиб, мамлакатимиз шарафини муносиб ҳимоя қилиб келмоқдалар.

Белбоғли кураш ҳам 2018 йилда Жаҳон этноспорт конфедерацияси доирасида ташкил этилган мусобақалар орқали халқаро эътиборни қозонмоқда. "Алпомиш ўйинлари" ва бошқа халқаро турнирлар бу спорт турининг дунё бўйлаб тарқалишига катта ҳисса қўшмоқда.

Айни пайтда курашни Олимпия ўйинлари дастурига киритиш бўйича фаол ишлар олиб борилмоқда. Бу нафақат ўзбек кураши, балки умуман яккакураш олами учун катта ютуқ бўлади. Кураш ва белбоғли курашни ЮНЕСКОнинг Номоддий маданий мероси рўйхатига киритиш ҳам уларнинг жаҳон миқёсидаги аҳамиятини янада оширишга хизмат қилади.

Муаммолар ва ечимлар: Ривожланиш йўлидаги тўсиқлар ва имкониятлар

Кураш ва белбоғли курашнинг ривожига бир қатор тўсиқлар ҳам мавжуд. Ҳомийларнинг етишмаслиги, медиаташвиқотнинг заифлиги, айниқса ёшлар ўртасида бошқа спорт турларининг оммавийлиги булар жумласидандир. Белбоғли курашда турли мактаблар ва услубларнинг мавжудлиги ягона халқаро стандартларни ишлаб чиқишни қийинлаштиради. Спортчиларнинг ижтимоий ҳимояси ва уларни қўллаб-қувватлаш масаласи ҳам эътибор талаб этади.

Шу билан бирга, бу спорт турларининг ривожи учун катта имкониятлар мавжуд. Курашни маданий туризм билан интеграция қилиш, сайёҳлар учун шоу ва мастер-класслар ташкил этиш мумкин. Замонавий рақамли технологиялардан, жумладан YouTube, TikTok ва Telegram каби платформалардан фойдаланиб, миллий спортни ёшлар ўртасида тарғиб қилиш мумкин. Мактаб ва коллежларда кураш тўгаракларини ташкил этиш орқали ёш авлодда миллий ғурур туйғусини шакллантириш мумкин. Виртуал ва қўшимча воқелик технологияларидан фойдаланиб, кураш мусобақаларини янада қизиқарли ва интерактив тарзда намойиш этиш мумкин. Мамлакатимизда кураш ва белбоғли кураш бўйича ихтисослашган спорт мактаблари ва академияларини кўпайтириш, тренерларнинг малакасини ошириш ҳам муҳим аҳамиятга эга.

Хулоса: Руҳий юксалиш ва миллий ифтихор манбаи

Кураш ва белбоғли кураш – бу шунчаки спорт тури эмас. Бу – халқимизнинг ўзлиги, маданияти, иродаси ва миллий ғурурининг тирик ифодасидир. Уларнинг қайта тикланиши ва жаҳон саҳнасига олиб чиқилиши нафақат спорт соҳасида, балки миллий қадриятларнинг қайта уйғонишида ҳам муҳим қадам бўлади. Майдондаги полвоннинг мардлиги, ҳалоллиги ва ғолибликка интилиши – бутун халқимизнинг руҳий қудратини, иродасини ва матонатини акс эттиради. Кураш – майдондаги руҳий юксалиш, миллий ифтихор манбаидир. Уларни асраб-авайлаш, ривожлантириш ва жаҳонга танитиш – ҳар биримизнинг муқаддас бурчимиздир.