Қадимий Бухоро: Замонлар синовидан ўтган мўъжизалар

Бухоро... Бу номнинг ўзидаёқ қадимий тарихнинг сирли нафаси, Ипак йўлининг жонли шовқини ва асрлар давомида шаклланган бетакрор маданиятнинг жозибаси мужассам. Марказий Осиёнинг гавҳари бўлмиш бу шаҳар, минг йиллар давомида илм-фан, ҳунармандчилик ва савдо маркази сифатида жаҳон цивилизацияси ривожига беқиёс ҳисса қўшган. Бугунги кунда Бухоронинг ҳар бир тоши, ҳар бир ғишти ўтмишнинг гувоҳи бўлиб, бизга улуғ аждодларимизнинг бунёдкорлик салоҳияти ва маънавий мероси ҳақида ҳикоя қилади.

Ушбу мақолада биз Бухоронинг энг муҳим тарихий объектларига назар ташлаб, уларнинг қурилиш тарихи, вазифаси, тарихий аҳамияти ва улар билан боғлиқ қизиқарли фактлар билан танишамиз. Бу қадимий обидалар орқали биз Бухоронинг буюк цивилизацияси, қадриятлари ва замонлар силсиласидаги ўрнини янада чуқурроқ англаймиз.

Калон минораси: “Қуламаган минора” сирлари

Калон минораси Бухоронинг энг таниқли ва маҳобатли тимсолларидан бири ҳисобланади. XII асрда Қорахонийлар ҳукмронлиги даврида, 1127 йилда уста Бако томонидан қурилган бу муҳташам иншоот ўз даврида нафақат муаззинлар учун минора, балки йўловчилар учун йўл кўрсаткичи ҳамда шаҳарнинг қудратини намойиш этувчи рамзий маънога эга бўлган.

Ғиштдан мураккаб геометрик нақшлар билан безатилган, конус шаклидаги миноранинг баландлиги тахминан 46,5 метрни ташкил этади. Айтишларича, минора шунчалик мустаҳкам қурилганки, ҳатто Чингизхон босқини даврида ҳам вайрон қилинмаган. Шу сабабли ҳам у халқ орасида "Ўлим минораси" ёки "Қуламаган минора" номлари билан машҳур бўлган. Ривоятларга кўра, Чингизхон миноранинг салобатидан шунчалик ҳайратга тушганки, уни вайрон қилишга буйруқ беришга журъат этолмаган.

Миноранинг юқори қисмида 13 та ромли фонар мавжуд бўлиб, ундан азон айтилган. Минора ичида юқорига олиб чиқувчи винтли зинапоя мавжуд. Калон минораси нафақат ўзининг муҳандислик ечими ва бетакрор дизайни билан аҳамиятли, балки Бухоронинг ислом оламидаги муҳим марказ сифатидаги мавқеини ҳам акс эттиради.

Исмоил Сомоний мақбараси: Мусулмон меъморчилигининг бошланғич намунаси

Исмоил Сомоний мақбараси Марказий Осиёдаги энг қадимги ва энг ҳурматли ислом меъморчилиги ёдгорликларидан бири ҳисобланади. X асрнинг охирида, тахминан 907 йилда Сомонийлар сулоласининг асосчиси Исмоил Сомоний шарафига бунёд этилган бу мақбара ўзининг оддий, аммо нафис шакли ва бетакрор ғишт териш услуби билан ажралиб туради.

Куб шаклидаги бино гумбаз билан қопланган бўлиб, унинг деворлари турли хил геометрик шаклларда терилган пишган ғиштлар билан безатилган. Ёруғлик тушганда ғиштларнинг ўзаро сояси туфайли бинонинг кўриниши кун давомида ўзгариб туради, бу эса мақбарага алоҳида жозиба бағишлайди.

Исмоил Сомоний мақбараси Марказий Осиёда ғиштдан фойдаланиб қурилган энг мукаммал ва энг қадимги сақланиб қолган иншоотлардан бири ҳисобланади. Ушбу мақбара кейинги даврлардаги ислом меъморчилигининг ривожланишига катта таъсир кўрсатган. Археологик тадқиқотлар мақбара атрофида Сомонийлар даврига оид бошқа қабрлар ҳам бўлганини кўрсатган.

Арк: Бухоро амирларининг қалъаси

Арк Бухоронинг энг қадимги ва энг муҳим тарихий обидаларидан бири бўлиб, шаҳарнинг марказий қисмида жойлашган. Қачон қурилгани аниқ маълум бўлмаса-да, археологик қазишмалар унинг ўрнида милоддан аввалги III-II асрларда ҳам иншоотлар мавжуд бўлганини кўрсатади. Арк асрлар давомида Бухоро ҳукмдорларининг қароргоҳи, яъни амирларнинг қалъаси бўлиб хизмат қилган.

Муҳташам деворлар билан ўралган Арк ичида амирнинг саройи, девонхона, масжид, казарма, омборлар ва бошқа хўжалик бинолари жойлашган эди. Қалъа нафақат сиёсий ва маъмурий марказ, балки Бухоро амирлигининг қудрати ва мустаҳкамлигининг рамзи ҳам бўлган.

Арк кўп марта вайрон бўлган ва қайта тикланган. Энг катта вайронагарчиликлардан бири 1920 йилда Қизил Армия томонидан шаҳарни бомбардимон қилиш вақтида юз берган. Шундан сўнг Арк қисман қайта тикланган ва ҳозирги кунда музей сифатида фаолият кўрсатмоқда. Аркка кириш қисмидаги иккита улкан минора ва дарвоза ўзининг салобати билан ташриф буюрувчиларни ҳайратга солади.

Лаби-Ҳовуз: Бухоро қалбининг сувдаги акс-садоси

Лаби-Ҳовуз Бухоронинг энг жозибали ва машҳур меъморий ансамблларидан бири ҳисобланади. XVI-XVII асрларда шаклланган бу мажмуа учта йирик бино – Кўкалдош мадрасаси (энг каттаси), Нодир Девонбеги мадрасаси ва Нодир Девонбеги хонақоҳини ўз атрофига бирлаштирган ҳовуз атрофида жойлашган.

Ҳовузнинг ўзи 1620 йилда вазир Нодир Девонбеги томонидан қурилган бўлиб, шаҳарнинг иссиқ иқлимида аҳоли учун муҳим сув манбаи ва дам олиш маскани бўлган. "Лаби-ҳовуз" сўзи форс тилидан "ҳовуз бўйи" деб таржима қилинади.

Атрофидаги мадрасалар ва хонақоҳлар билан биргаликда Лаби-Ҳовуз нафақат меъморий ансамбль, балки Бухоронинг ижтимоий ва маданий ҳаётининг маркази ҳам бўлган. Бу ерда савдогарлар, ҳунармандлар ва оддий шаҳар аҳолиси тўпланиб, суҳбатлашишар, чой ичишар ва дам олишар эди. Ҳозирги кунда ҳам Лаби-Ҳовуз Бухорога ташриф буюрувчиларнинг энг севимли масканларидан бири бўлиб қолмоқда.

Мир Араб мадрасаси: Шарқнинг энг нуфузли билим даргоҳларидан бири

Мир Араб мадрасаси Бухоронинг энг қадимги ва энг нуфузли ислом ўқув юртларидан бири ҳисобланади. XVI асрда, Шайбонийлар сулоласи ҳукмронлиги даврида, шайх Абдулла Яманий (Мир Араб) маблағлари эвазига қурилган бу мадраса асрлар давомида минглаб талабаларга ислом илмларидан сабоқ берган.

Мадраса ўзининг муҳташам меъморчилиги, кенг ва ёруғ ҳужралари, катта масжиди ва дарсхоналари билан ажралиб туради. Унинг безакларидаги нақшлар ва кошинкорлик санъати ўша даврнинг юксак бадиий дидини намоён этади.

Мир Араб мадрасаси нафақат Марказий Осиёдан, балки бошқа ислом мамлакатларидан ҳам билим излаб келган талабалар учун муҳим марказ бўлган. Бу ерда тафсир, ҳадис, фиқҳ, араб тили ва бошқа диний ва дунёвий фанлар чуқур ўрганилган. Совет даврида мадраса фаолияти чекланган бўлса-да, мустақиллик йилларида яна қайта очилди ва ҳозирги кунда ҳам диний таълим муассасаси сифатида фаолият кўрсатмоқда.

Улуғбек мадрасаси: Бухоронинг илм-фан марказидаги ёрқин юлдузи

Улуғбек мадрасаси Бухоронинг тарихий марказида жойлашган бўлиб, XV асрда темурий шаҳзода ва олим Мирзо Улуғбек томонидан бунёд этилган учта машҳур мадрасанинг биридир (Самарқанд ва Ғиждувондаги мадрасалар билан бирга). 1417 йилда қуриб битказилган бу мадраса ўзининг муҳташам портали, мутаносиб шакли ва ёрқин кошинкор безаклари билан ажралиб туради.

Улуғбекнинг ўзи илм-фанга катта эътибор қаратган ҳолда, ўз мадрасаларида математика, астрономия, тиббиёт ва бошқа фанларнинг ўқитилишига шахсан раҳбарлик қилган. Бухоро Улуғбек мадрасаси ҳам ўз даврида илм-фан ва маърифат маркази сифатида катта шуҳрат қозонган.

Мадрасанинг пештоқидаги геометрик нақшлар ва юлдузлар тасвири Улуғбекнинг астрономияга бўлган қизиқишини акс эттиради. Мадраса ҳужраларида талабалар яшаб, таълим олишган, катта дарсхоналарда эса машҳур олимлар маърузалар ўқишган. Улуғбек мадрасаси Бухоронинг илмий салоҳиятини намоён этувчи муҳим ёдгорлик сифатида бугунги кунда ҳам катта аҳамиятга эга.

Чор Минор мадрасаси: Тўрт минорали мўъжиза

Чор Минор мадрасаси Бухоронинг нисбатан кичик, аммо ниҳоятда ўзига хос ва жозибали меъморий ёдгорлигидир. XVIII асрда савдогар Халифа Ниёзқул томонидан қурилган бу мадраса ўз номини тўртта ноодатий минораси туфайли олган.

Мадрасанинг асосий биноси унчалик катта бўлмаса-да, унинг бурчакларида жойлашган тўртта гумбазли миноралар унинг бетакрор қиёфасини яратади. Ҳар бир минора турли хил декоратив элементлар билан безатилган бўлиб, уларнинг ҳар бири ўзига хос нақшларга эга. Ривоятларга кўра, бу тўрт минора дунёнинг тўрт тарафини ёки исломнинг тўртта асосий тариқатини рамз қилади.

Чор Минор мадрасаси нафақат ўзининг ғайриоддий меъморчилиги билан, балки Бухоронинг XVIII асрдаги савдо ва маданий алоқаларининг ривожланишидан ҳам далолат беради. Гарчи у катта ўқув юрти бўлмаган бўлса-да, ўзининг эстетик жозибаси ва ноодатий шакли туфайли Бухоронинг энг кўп ташриф буюриладиган объектларидан бирига айланган.

Ситораи Мохи Хоса: Бухоро амирларининг ҳашаматли ёзги қароргоҳи

Ситораи Мохи Хоса Бухородан ташқарида жойлашган бўлиб, Бухоронинг сўнгги амирларидан бири Саид Абдулаҳадхон томонидан XIX аср охири ва XX аср бошларида бунёд этилган ёзги саройидир. "Ой юлдузига ўхшаш" маъносини англатувчи бу ном саройнинг гўзаллиги ва ҳашаматига ишора қилади.

Сарой мажмуаси бир нечта корпусдан иборат бўлиб, уларнинг меъморчилигида маҳаллий анъаналар билан бир қаторда рус ва европа услубларининг элементлари ҳам уйғунлашган. Марказий бино – амирнинг қабулхонаси ва хоналари бўлган бўлиб, унинг ички ва ташқи безакларида ёрқин ранглар, мураккаб ўймакорлик ва гул нақшлари кенг қўлланилган.

Ситораи Мохи Хоса нафақат амирларнинг ҳашаматли ҳаётини акс эттиради, балки ўша даврдаги Бухоро амирлигининг маданий ва сиёсий алоқаларини ҳам кўрсатади. Ҳозирги кунда сарой музей сифатида фаолият кўрсатиб, ташриф буюрувчиларни ўзининг бетакрор меъморчилиги ва тарихий экспонатлари билан жалб қилади.

Баҳоуддин Нақшбанд мажмуаси: Суфизмнинг муқаддас маскани

Баҳоуддин Нақшбанд мажмуаси Бухородан бир неча километр узоқликда жойлашган бўлиб, нақшбандия тариқатининг асосчиси Хожа Баҳоуддин Нақшбанднинг қабрини ўз ичига олган муқаддас зиёратгоҳдир. XIV асрда шаклланган бу мажмуа масжидлар, мадрасалар, хонақоҳлар, миноралар ва бошқа диний ва хўжалик иншоотларидан иборат.

Баҳоуддин Нақшбанд нафақат бутун Марказий Осиё, балки бутун ислом оламида катта ҳурматга сазовор бўлган суфий шайхидир. Унинг таълимоти миллионлаб мусулмонлар учун маънавий йўлланма бўлиб хизмат қилган. Шу сабабли ҳам унинг қабри асрлар давомида мусулмонларнинг зиёратгоҳи бўлиб келган.

Мажмуа ҳудудида тинч ва осойишта муҳит ҳукм суради, бу эса зиёратчилар ва сайёҳларга маънавий хотиржамлик бағишлайди. Баҳоуддин Нақшбанд мажмуаси Бухоронинг диний ва маънавий ҳаётида муҳим ўрин тутиб, ислом маданиятининг бой меросини намойиш этади.

Хулоса ўрнида

Бухоронинг қадимий объектлари нафақат ажойиб меъморий ёдгорликлар, балки асрлар давомида шаклланган бебаҳо цивилизация, юксак қадриятлар ва бой тарихнинг ёрқин гувоҳларидир. Калон минорасининг салобати, Исмоил Сомоний мақбарасининг нафислиги, Аркнинг қудрати, Лаби-Ҳовузнинг тинчлантирувчи муҳити, Мир Араб ва Улуғбек мадрасаларининг илмий салоҳияти, Чор Минорнинг ноодатий жозибаси - буларнинг барчаси Бухоронинг ўзига хос ва такрорланмас қиёфасини яратади.

Бухорога саёҳат қилиш - бу нафақат ўтмишга саёҳат, балки бугунги кунда ҳам ўз аҳамиятини йўқотмаган абадий қадриятлар билан юзма-юз келиш имкониятидир. Ҳар бир ғишт, ҳар бир нақш замирида асрлар синовидан ўтган донишмандлик ва маҳорат мужассам. Бухоронинг тарихий кўчалари бўйлаб сайр қилар экансиз, гўё замонлар оралиғидаги кўприкдан ўтаётгандек бўласиз.

Бугунги кунда ҳам Бухоро ўз меросини авайлаб сақламоқда ва келгуси авлодларга етказишга интилмоқда. Ўзбекистон сўмидаги тарихий обидалар тасвири эса бу эътиборнинг яна бир ёрқин далилидир.

Бухоронинг бу мўъжизавий обидаларини кўриб, улар ҳақида билганларимиз бизни яна бир бор ўйлашга ундайди: бу қадимий шаҳар қандай сирларни яширган экан? Келажакда археологлар ва тарихчилар яна қандай янги топилмалар билан бизни ҳайратга солишар экан? Бухоронинг тарихи ҳали ҳам тўлиқ ўрганилмаган уммон каби чексиздир.