Қозоғистонда концертларда фонограммадан фойдаланишни тақиқлаш ҳақидаги қонун лойиҳаси Сенатда биринчи ўқишда маъқулланди. Янги тартибга кўра, агар ижрочи ёки концерт ташкилотчиси жонли ижро ўрнига фонограммадан фойдаланса, 1000 ойлик ҳисоб кўрсаткичигача жаримага тортилади. Бу 2025 йилда тахминан 3,9 миллион тенге, яъни 90 миллион сўм атрофидаги миқдорни ташкил этади.
Бу ташаббус мамлакат маданий ҳаётида жиддий бурилиш ясаши мумкин. Чунки Қозоғистонда, хусусан шоу-бизнес соҳасида фонограмма деярли нормага айланиб қолган эди. Эндиликда эса давлат бу амалиётни “маданий соҳадаги шаффофлик ва профессионалликни таъминлаш” деб баҳоланган ислоҳот орқали чеклашни режалаштирмоқда.
Қонун нима дейди?
Сенатда кўриб чиқилган “Маданият, таълим, оила ва давлат назорати соҳаларига оид айрим қонунчилик ҳужжатларига ўзгартиришлар киритиш тўғрисида”ги ҳужжатга кўра, 200 ва ундан ортиқ томошабин қатнашадиган концертларда фонограммадан фойдаланиш тақиқланади. Бу чеклов фақат жонли концертларга тааллуқли бўлиб, телевидение ёки мос шароит бўлмаган майдонларда фонограммадан фойдаланиш ҳали ҳам мумкин бўлади.
Сенатор Талгат Жунусов таъкидлаганидек, энди концерт ташкилотчилари ва ижрочилар томошабинларга олдиндан фонограмма ишлатилиш-ишлатилмаслиги ҳақида маълумот беришлари шарт. Бу норманинг мақсади — мухлисни алдамаслик ва унинг тўлови ҳақиқий жонли ижрога арзийдиган бўлишини таъминлаш.
Жарима ва назорат механизми
Қонунни бузганлар учун жавобгарлик қаттиқ. Янги нормаларга кўра, фонограмма тақиқини бузганлик учун 1000 ойлик ҳисоб кўрсаткичигача жарима белгиланади. Бунинг ижросини назорат қилиш ваколати маҳаллий ҳокимликларга юкланади. Маданият ва ахборот вазири ўринбосари Ойбек Сиддиқов Сенат сессиясида бу механизмни аниқлаштириб, “ҳукумат позицияси тўлиқ ишлаб чиқилган, ишчи гуруҳ бу борада ҳар бир ҳуқуқий таваккалчиликни кўриб чиққан”ини таъкидлади.
Шу билан бирга, Сенат спикери Мавлон Ашимбаев масала юзасидан муҳим савол кўтарди: “Фонограмма барча тадбирларда тақиқланадими ёки фақат йирик чиқишларгагина тааллуқли бўладими?” Вазир ўринбосари бу борада тўлиқ воз кечиш амалда мумкин эмаслигини тан олди. Чунки театр, цирк ва бошқа маданий тадбирларда техник сабабларга кўра фонограмма зарур бўлади. Шунинг учун қонун “концерт”, “маданий” ва “оммавий тадбирлар”ни аниқ фарқлаб бермоқда.
Санъатдаги янги меъёр ёки креатив эркинликка таҳдид?
Қозоғистондаги санъатшунослар ва ижодкорлар бу ташаббусга икки хил муносабатда. Бир гуруҳ бундан жонли ижронинг қадри ортириши ва санъат сифатининг яхшиланишини кутмоқда. Уларга кўра, бу қадам санъатни “ёзув орқали жонлантириш” амалиётидан халос этади, чунки ҳар бир чиқишда ижрочининг ҳақиқий маҳорати синовдан ўтади.
Бироқ бошқалар буни ижод эркинлигига дахл сифатида баҳолаяпти. Уларга кўра, ҳар доим ҳам жонли ижрони техник ёки молиявий жиҳатдан амалга ошириш имкони бўлмайди. Масалан, очиқ ҳавода ёки кичик шаҳарлардаги маданий марказларда профессионал акустика ва жонли оркестр билан ишлаш қимматга тушади.
Қозоғистон ва Ўзбекистон — умумий йўналиш
Эътиборлиси, Қозоғистондаги бу ташаббус Ўзбекистондаги сўнгги ислоҳотларга ҳамоҳанг. 2024 йил 8 апрель куни Ўзбекистон ҳукумати “Концерт-томоша фаолиятида жонли ижрони янада рағбатлантириш бўйича қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги қарорни қабул қилган эди. Унга кўра, давлат концертларида фонограммадан фойдаланиш чекланди ва жонли ижрога устуворлик берилди.
Ҳар икки давлатда ҳам мақсад — санъатнинг ҳаққонийлигини таъминлаш ва томошабин ишончини мустаҳкамлаш. Афсуски, бугунги кунда фонограмма нафақат техник қулайлик, балки айрим ижрочилар учун “маҳорат етишмаслигини беркитувчи восита”га айланган. Шу боис қонунчилик даражасидаги бундай чекловлар нафақат жазо, балки касбий маданиятни оширишга қаратилган тарбиявий чора сифатида ҳам кўрилади.
Таҳлил: Фонограммадан воз кечиш — санъатнинг янги босқичими?
Бугунги замонда томошабинлар жонли ижрони янада қадрлай бошлади. Интернет, стриминг платформалар ва концерт онлайн трансляциялари шароитида мухлислар ҳақиқий овозни сунъий эффектдан ажратишни ўрганиб олди. Шу нуқтаи назардан, Қозоғистоннинг бу ташаббуси замонавий маданий тенденцияларга ҳам мос келади.
Бироқ савол очиқ қолмоқда: қонун қанчалик амалий бўлади? Бундай қарор ижрочилар сонини қисқартириши, айрим кичик гуруҳлар ва маҳаллий тўгараклар фаолиятини чеклаши мумкин. Шу боис, ҳукуматнинг “200 томошабиндан ортиқ” мезони — бу чекловни мувозанатда ушлашга қаратилган сиёсий ечим, деса бўлади.
Қозоғистоннинг бу қадами нафақат санъат, балки жамоатчилик назорати соҳасида ҳам муҳим синовдир. Чунки санъатда шаффофликни таъминлаш — фақат ижрочидан эмас, балки томошабиннинг ҳам масъулиятидан далолат беради.
