Қачонки “нега инсонларнинг аксарияти ўнгқўл?” деган савол берилади, унинг ортида битта эмас, бир неча минг йиллик эволюция, биология ва маданий механизмлар яшириниб ётади. Дунёда чапақайлар улуши 10–15 фоиздан ошмайди — бу эса тасодиф эмас, балки инсон ривожланишининг чуқур қонуниятидир. Ушбу ҳолат, бир қарашда оддий координация хусусияти аслида жуда катта биологик афзалликлар, омон қолиш стратегиялари ва ижтимоий стандартлар йиғиндисидан келиб чиққан.
Энг муҳим далил: ўнгқўллик чақалоқликдан бошланади
Ултратовуш текширувлари шуни кўрсатадики, ҳомиланинг ривожланишининг 15-ҳафтасидан бошлаб кўпчилик чақалоқлар айнан ўнг қўлининг бош бармоғини сўраётгани кузатилади. Яъни қўл устуворлиги туғилгандан кейин шаклланмайди — у анча олдин, ҳали бола ёруғ дунёга келмасдан турибоқ пайдо бўлади. Бу ҳолат ўнг қўлга мойилликнинг биологик илдизларини тасдиқлайди.
Илмий нуқтаи назардан, қўл устуворлигини миянинг асимметрияси белгилайди. Инсон миясидаги нутқ ва ҳаракатлар билан боғлиқ марказлар асосан чап ярим шарда жойлашган. Чап ярим шар эса тана ҳаракатларининг ўнг томонини бошқаради. Шу боис ўнг қўл “табиатан фаол” ҳисобланади.
Биринчи тахмин: инсоният 500 минг йил давомида ўнг қўлни стандартга айлантирган
Археологик топилмалар – қадимий тош асбоблар, кўҳна ҳайкалчалар, ҳатто деворларга туширилган қўл излари – битта нарсани кўрсатади: одамзод ўта қадим даврларданоқ асосан ўнг қўлни ишлатган. Камида ярим миллион йил давомида ўнгқўллик маданий стандарт сифатида мустаҳкамланиб борган.
Бу ерда оддий, бироқ кучли механизм ётади: жамоадаги барча бир хил қўлни ишлатса, бир-бирига ўргатиш, биргаликда меҳнат қилиш, қурол қолипларини яратиш ва турли ҳаракатларни муваффақиятли бажариш енгил бўлади. Стандартлашув коллектив самарадорликни оширган. Демак, ўнгқўллик инсоннинг ижтимоий ривожланишига ҳам мос келган.
Иккинчи тахмин: жангда фойда берган жараён
Эволюцион психологияда яна бир қизиқ гипотеза бор: ўнг қўлда қурол тутиш аждодларимиз учун жангда стратегик афзаллик берган. Инсон юраги кўкрак қафасининг чап қисмида жойлашган. Демак, қарши томонга ўнг қўл билан зарба бериш юракка – энг ҳимоясиз нуқтага — тезроқ ва аниқроқ етиб боради.
Агар жангларда айнан шундай вазият тез-тез учраган бўлса, ўнг қўлни ишлатувчиларнинг омон қолиш эҳтимоли юқори бўлган. Шу йўл билан ўнгқўл генетик ва эволюцион афзаллик сифатида авлоддан авлодга ўтган бўлиши мумкин.
Мия, ген ва муҳит орасидаги мувозанат
Чапақайлик эса миядаги табиий ўзгарувчанликдан келиб чиқадиган хусусият бўлиб, унинг сабаби тўлиқ очилмаган. Генетик омиллар бор, бироқ битта-иккита ген эмас — ўнлаб генлар мия асимметриясига таъсир қилиши мумкин. Шу билан бирга, муҳит омиллари ҳам ўрин тутaди.
Қизиқ жиҳати шундаки, ҳатто чапақайлар ҳам кўп амалиётларда ўнг қўлни мажбурий ёки одат асосида кўпроқ ишлатади. Бу маданий стандартнинг ҳалигача кучли эканини кўрсатади.
Маданий омиллар нега мустаҳкам?
Инсон фаолиятидаги кўплаб предметлар — қайчи, ўткир асбоблар, мусиқий созлар, клавиатуралар, хатто турли иш қуроллари – ўнгқўллар учун ишлаб чиқилган. Бу чапақайлар учун ноқулайлик туғдирса-да, стандартлашган муҳит қарийб ўзгармаган ҳолда сақланиб келмоқда.
Яна бир етук узвий боғлиқлик бор: тил. Ўзбек тилида ҳам, қатор бошқа тилларда ҳам “ўнғай” сўзи “қулай” маъносида ишлатилади. Демак, тил маданиятининг ўзиёқ ўнг қўлни меъёр сифатида қабул қилиб келган.
Нима учун чапақайлар кўпайиб кетмайди?
Илмий жавоб жуда аниқ: эволюцияда чапақайликни кўпайтирадиган ёки устун қиладиган кучли биологик афзаллик йўқ. Миянинг ўнг ярим шари нутқий, ҳаракат ва мотор функцияларини бошқаришга мослашмагани учун чапақайлик умумий ҳолда камчиликда қолади.
Шу билан бирга, чапақайлик инсон учун муаммо эмас, балки норманинг бир вариациясидир. Аралаш қўллилик, иккиқўллилик қобилиятлари ҳам бор. Лекин эволюцион мувозанатда аксарият – 85–90 фоиз – ўнгқўл бўлиб қолиши табиий ҳисобланади.
Хулоса: ўнг қўл устунлиги — биология ва маданиятнинг битта нуқтада учрашиши
Инсон қандай қилиб ўнгқўлга айланганини тушуниш учун биология, эволюция, жанг стратегиялари ва йиллар давомида сиғиб келаётган маданий қолиплар йиғиндисини кўриш керак.
Ўнг қўллик — инсон миясидаги табиий асимметриянинг ифодаси. Лекин унинг кенг тарқалишига фақат биология эмас, балки минг йиллаб шаклланган ижтимоий стандартлар ҳам таъсир қилган.
Шу боис, “нега ҳамма деярли ўнгқўл?” деган саволга жавоб бир томонлама эмас — бу инсон ривожланишининг биологик ва маданий мантиқий изчиллигининг натижасидир.
