Ўзбекистон ҳукумати экологик инқирознинг олдини олиш ва ҳаво сифатини яхшилаш мақсадида чиқиндиларни бошқариш тизимини тубдан ўзгартиришга қарор қилди. Президент Шавкат Мирзиёев раислигида ўтган йиғилишда қабул қилинган энг муҳим қарорга кўра, 2026 йилдан бошлаб республика бюджетидан ҳар йили камида 150 миллиард сўм маблағ «яшил майдон»лар барпо этиш ва чиқинди полигонларини зарарсизлантиришга йўналтирилади. Бу қарор мамлакатда йиллар давомида йиғилиб қолган ва аҳолининг ҳақли эътирозларига сабаб бўлаётган экологик муаммоларни ҳал этишдаги стратегик бурилиш нуқтаси сифатида баҳоланмоқда.
Давлат раҳбари белгилаб берган вазифага кўра, экологик барқарорликни таъминлаш эндиликда қолдиқ принципда эмас, балки устувор вазифа сифатида молиялаштирилади. 2026 йилдан бошлаб ажратиладиган 150 миллиард сўмлик йиллик бюджет маблағи аниқ мақсадларга — ёпилган чиқинди полигонлари ўрнида «яшил белбоғ»лар яратиш ва мавжудларини экологик талабларга мослаштиришга сарфланади.
Бугунги кунга қадар соҳадаги асосий муаммолардан бири айнан молиялаштириш ва тизимли ёндашувнинг йўқлиги эди. Янги тартибга кўра, чиқинди полигонлари атрофида дарахт экиш ишлари мавсумий (баҳор ва куз) қатъий режа асосида амалга оширилиши шарт. Бу шунчаки ободонлаштириш эмас, балки полигонлардан чиқаётган заҳарли газ ва чангларни ушлаб қолиш учун табиий тўсиқ яратиш вазифасини ўтайди.
Хавфли полигонлар: Рақамлар ортидаги ҳақиқат
Таҳлилларга кўра, сўнгги йилларда Ўзбекистонда 47 та чиқинди полигони ёпилиб, рекультивация қилинган ва 243 гектар ер майдони табиатга қайтарилган. Бироқ бу денгиздан томчи, холос. Айни пайтда фаолият кўрсатаётган 132 та полигоннинг аксарияти замонавий санитария ва экология талабларига жавоб бермайди.
Президент йиғилишда жиддий танқид қилган жиҳат шуки, ишлаб турган полигонларда ҳимоя деворлари мавжуд эмас, «яшил белбоғ»лар яратилмаган ва энг муҳими — экологик хавфсизлик инфратузилмаси йўқ. Бу ҳолат атроф-муҳитга, хусусан, ҳаво, тупроқ ва ер ости сувларининг ифлосланишига олиб келмоқда. Оқибатда полигонларга яқин ҳудудларда яшовчи аҳоли орасида норозилик кайфияти ва турли касалликлар кўпаймоқда.
Давлат раҳбарининг «Биринчи навбатда, одамларнинг соҳадан розилигига эришишимиз керак», деган сўзлари муаммонинг нақадар ижтимоийлашиб кетганидан далолат беради. Чиқинди полигони эндиликда фақат коммунал хўжалик масаласи эмас, балки миллий хавфсизлик ва генофонд саломатлиги масаласига айланди.
2030 йилгача бўлган амбицияли режа
Ҳукумат олдига қўйилган вазифа ниҳоятда жиддий: 2030 йилгача маиший чиқинди полигонлари сонини 50 фоизга қисқартириш. Бу кўрсаткичга эришиш учун иккита асосий йўналиш танланган:
Рекультивация ва кўкаламзорлаштириш: Ёпилган полигонлар ўрнида боғлар яратиш. Бу тажриба жаҳонда кенг қўлланилади, масалан, Жанубий Корея ва Европада собиқ чиқиндихоналар эко-паркларга айлантирилган.
Инвестиция лойиҳалари: Полигон ҳудудларини тадбиркорларга бериш орқали у ерда чиқиндини қайта ишлаш кластерларини ёки энергия ишлаб чиқарувчи (Waste-to-Energy) заводларни қуриш.
Бу ёндашув чиқиндига «муаммо» деб эмас, балки «хомашё» сифатида қарашни талаб қилади. Президент таъкидлаганидек, бу масала саноат, энергетика ва экологик маданият билан узвий боғлиқ ҳолда кўриб чиқилиши лозим. Агар чиқиндиларни қайта ишлаш даражаси оширилса, полигонларга кўмиладиган чиқинди ҳажми кескин камаяди, бу эса ўз-ўзидан полигонларни қисқартириш имконини беради.
Ташқи қарз ва халқаро ҳамкорлик фактори
Мазкур чора-тадбирлар Ўзбекистоннинг «Яшил иқтисодиёт»га ўтиш стратегиясининг бир қисмидир. Эслатиб ўтамиз, аввалроқ Ўзбекистон Осиё инфратузилмавий инвестициялар банкидан (ОИИБ) яшил иқтисодиётни ривожлантириш учун 500 миллион доллар миқдорида қарз маблағларини жалб қилиши маълум бўлган эди.
2026 йилдан бошлаб ажратиладиган 150 миллиард сўмлик бюджет маблағлари ва халқаро молия институтларидан жалб қилинаётган кредитларнинг уйғунлашуви соҳада катта инфратузилмавий лойиҳаларни амалга ошириш имконини беради. Бироқ, экспертларнинг фикрича, асосий хавф — ажратилган маблағларнинг самарали ишлатилиши ва ижро интизомида қолмоқда. «Яшил макон» умуммиллий лойиҳаси доирасидаги аввалги хатолар — сувсиз ерларга кўчат экиш ёки қоғоздаги ҳисоботлар такрорланмаслиги шарт.
Хулоса: Экологик маданият ва келажак
Янги талаблар шуни кўрсатмоқдаки, Ўзбекистон энди чиқиндиларни шунчаки шаҳар ташқарисига олиб чиқиб ташлаш амалиётидан воз кечмоқда. Полигонларни экологик хавфсиз ҳудудга айлантириш — бу узоқ вақт ва катта маблағ талаб қиладиган жараён.
Агар белгиланган вазифалар — 150 миллиард сўмлик йиллик инвестиция ва полигонларни 50 фоизга қисқартириш режаси тўлиқ амалга оширилса, бу нафақат ҳаво сифатини яхшилайди, балки чиқинди индустрияси орқали иқтисодиётга қўшимча қиймат олиб киради. Энг муҳими, аҳоли яшаш пунктлари яқинидаги «экологик бомба»лар зарарсизлантирилади. 2026 йил — бу йўналишдаги синов ва амалий ҳаракатлар йили бўлиши кутилмоқда.
