Миллий статистика қўмитаси 2025 йил 1 декабрь ҳолатига кўра, Ўзбекистондаги тижорат ташкилотларининг ташкилий-ҳуқуқий шакллари бўйича эълон қилган маълумотлари тадбиркорлик муҳитининг тузилмавий манзарасини яққол кўрсатиб берди. Расмий рақамларга кўра, мамлакатда фаолият юритаётган 405,5 мингта тижорат ташкилотининг 318,3 мингтаси ёки 78,5 фоизини масъулияти чекланган жамиятлар (МЧЖ) ташкил этмоқда. Бу, ўз навбатида, МЧЖларнинг Ўзбекистон бизнес ландшафтидаги мутлақ устунлигини тасдиқлайди.
Асосий савол туғилади: нима учун маҳаллий тадбиркорларнинг аксарияти айнан МЧЖ шаклини танламоқда ва бундай тузилма иқтисодиёт учун қандай маънога эга?
Устунлик сабаблари ва хавфсизлик омили
МЧЖ шаклининг бунчалик кенг тарқалиши бир нечта асосий омиллар билан изоҳланади. Биринчидан, номидан кўриниб турганидек, "масъулияти чекланган"лик принципи. Бу – таъсисчилар ёки иштирокчилар ўз мажбуриятлари бўйича фақат уларнинг устав капиталидаги улуши доирасида жавобгар бўлишини англатади. Бошқача айтганда, бизнес муваффақиятсизликка учраган тақдирда, уларнинг шахсий мулки хавф остида қолмайди. Бу кичик ва ўрта бизнес вакиллари учун энг муҳим хавфсизлик кафолати ҳисобланади.
Иккинчидан, МЧЖни рўйхатдан ўтказиш ва бошқаришдаги нисбатан соддалик. Акциядорлик жамиятлари (АЖ) билан таққослаганда, МЧЖларда капитални шакллантириш, қарор қабул қилиш механизмлари ва ҳисобот юритиш жараёнлари анча енгилроқ. Бу эса стартап ёки кичик оилавий бизнесдан ўсиб чиқаётган корхоналар учун қулай муҳит яратади. Эслатиб ўтиш керакки, АЖлар атиги 639 тани (0,2%) ташкил этмоқда, бу йирик капитал талаб қилувчи ва жамоатчилик олдида юқори шаффофликни талаб этадиган лойиҳаларнинг камлигини кўрсатади.
Бошқа шаклларнинг мавқеи
МЧЖлардан кейинги ўринларни хусусий корхоналар (46,9 мингта ёки 11,6%) ва оилавий корхоналар (36,2 мингта ёки 8,9%) эгалламоқда.
Хусусий корхоналар тадбиркорнинг шахсий масъулиятини кучайтиради, аммо унга бизнесни якка ўзи, ортиқча бюрократиясиз бошқариш имконини беради. Улар кўпинча якка тартибда фаолият юритишни афзал кўрган, нисбатан кам сармояли лойиҳалар учун танланади.
Оилавий корхоналар эса сўнгги йилларда давлат томонидан фаол қўллаб-қувватланаётган, айниқса хизмат кўрсатиш ва ҳунармандчилик соҳаларида кенг тарқалган шаклдир. Унинг мақсади аҳоли бандлигини таъминлаш ва кичик ҳудудий ишлаб чиқаришларни рағбатлантириш. Бу кўрсаткичнинг 8,9 фоизга етиши, ҳудудлардаги иқтисодий фаолликнинг ўсишидан далолат беради.
Таҳлилий хулоса: ўсиш, лекин диверсификация зарурияти
318,3 мингта МЧЖнинг мавжудлиги мамлакатда тадбиркорлик фаолиятининг умумий ўсиши ва қулай ишбилармонлик муҳити яратилганининг ижобий кўрсаткичидир. МЧЖларнинг бунчалик устунлиги, биринчи навбатда, кичик ва ўрта бизнес (КЎБ) сегментининг етакчи эканлигини англатади.
Бироқ, бу ҳолатда бир муҳим жиҳатга эътибор қаратиш зарур: иқтисодиётнинг барқарор ривожланиши учун ташкилий-ҳуқуқий шаклларнинг янада диверсификация қилиниши, яъни йирик, инвестиция талаб қилувчи акциядорлик жамиятлари (АЖ) сонининг ошиши ҳам муҳимдир. АЖларнинг атиги 0,2 фоизни ташкил этиши, фонд бозори орқали капитал жалб қилиш, корпоратив бошқарувнинг шаффофлиги ва йирик миқёсли ишлаб чиқариш лойиҳаларининг ҳали етарлича ривожланмаганини билдириши мумкин.
Келгусидаги иқтисодий сиёсат МЧЖларни қўллаб-қувватлашни давом эттирган ҳолда, КЎБ субъектларини йириклаштириш, уларни АЖ шаклига ўтишга рағбатлантириш ҳамда халқаро инвесторлар учун жозибадор бўлган очиқ ва шаффоф корпоратив бошқарув тизимини янада мустаҳкамлашга йўналтирилиши мақсадга мувофиқ. Ўзбекистон иқтисодиётининг асосий пойдевори бўлиб турган 318 мингта МЧЖ эндиликда сифат жиҳатидан ўсиш ва йириклашиш босқичига қадам қўйиши лозим.
