Халқаро иқлимшунослар жамоасининг огоҳлантиришича, глобал исиш давом этса, Марказий Осиё тоғ тизимларидаги музликларнинг деярли ҳаммаси — 96 фоизи XXI аср охиригача йўқолиб кетиш хавфи остида. Швейцария олий техника мактаби (ETH) олимларининг пессимистик (ҳарорат 4°C га кўтарилиши) сценарийсига асосланган бу прогноз Марказий Осиё давлатлари учун сув ресурслари ва озиқ-овқат хавфсизлиги борасида ҳалокатли оқибатларни келтириб чиқаради.
Айни пайтда, минтақада сув тақчиллиги мавсумий муаммодан доимий иқтисодий ва ижтимоий инқироз омилига айланаётган бир шароитда, музликларнинг йўқолиши сув манбаларининг асосий қисмини (дарёлар ва ер ости сувларини) тўлдиришнинг табиий механизмини бузади. Бу, нафақат қишлоқ хўжалиги учун, балки аҳолини ичимлик суви билан таъминлаш учун ҳам ўта долзарб муаммога айланади.
Рақамлар инқирозни кўрсатмоқда: Қисқаришнинг тезлиги
ETH тадқиқотчилари дунёдаги мавжуд 200 мингга яқин музликнинг тақдирини турли иқлим сценарийларида таҳлил қилдилар. Натижалар шуни кўрсатадики, тоғли минтақалардаги кичик баландликда ёки паст кенгликларда жойлашган музликлар — энг заиф нуқталардир. Улар орасида Алп, Кавказ ва Марказий Осиё тоғ тизимлари алоҳида ажралиб туради.
Олимларнинг ҳисоб-китобига кўра, энг ёмон сценарий амалга ошса (2100 йилгача 4°C исиш):
Музликларнинг йўқ бўлиб кетиш тезлигининг чўққиси 2055 йилга тўғри келади.
Ҳар йили йўқотиладиган музликлар сони 4 мингтагача етади.
Марказий Осиё тоғ тизимлари 96 фоиз музликларини йўқотади. Қиёслаш учун, Алп тоғларидаги 3 600 та музликдан атиги 20 таси сақланиб қолади.
Бу рақамлар шунчаки статистика эмас, балки минтақавий экотизимнинг бузилиши ва трансчегаравий сув можаролари хавфининг кескин ошишини англатади.
Марказий Осиё учун салмоқли оқибатлар
Марказий Осиё дарёлари (Амударё, Сирдарё ва уларнинг ирмоқлари) асосан Тян-Шан, Помир ва Ҳисоро-Олой тоғ тизимларидаги музликларнинг эриши ҳисобига шаклланади. Музликлар сув омборларининг табиий ва доимий манбаи бўлиб, ёзнинг энг иссиқ ва қуруқ пайтларида ҳам суғориш ва ичимлик суви таъминотини қўллаб-қувватлайди.
Қишлоқ хўжалиги инқирози: Музликларнинг йўқолиши сув оқимининг кескин камайишига олиб келади, бу эса асосан пахта ва ғалла етиштиришга ихтисослашган минтақавий қишлоқ хўжалигини фалаж қилади. Фермер хўжаликлари катта зарар кўради ва аҳолининг иш билан таъминланишига салбий таъсир қилади.
Энергетика хавфсизлиги: Марказий Осиёнинг аксарият давлатлари гидроэнергетикага (ГЭС) таянади. Сув захираларининг қисқариши энергетик ишлаб чиқаришни камайтиради ва бу қиш мавсумида энергетик инқирозга олиб келиши мумкин.
Сиёсий кескинлик: Трансчегаравий дарёлар (Амударё, Сирдарё) сувининг камайиши фойдаланиш борасидаги минтақавий келишмовчиликлар ва сиёсий кескинликни янада кучайтиради. Сув ресурслари бўйича адолатли тақсимлаш бўйича музокаралар кескин тус олади.
Таҳлил: Ҳозирги ҳаракатларнинг аҳамияти
Ҳар бир даражадаги глобал исиш қисқариш кўламини кескин ўзгартиради. Агар инсоният глобал ҳарорат кўтарилишини 1,5°C даражада ушлаб туришга муваффақ бўлса (энг оптимистик сценарий), йўқотилиши кутилаётган музликлар сони сезиларли даражада камаяди. Бу, Париж келишуви доирасидаги халқаро мажбуриятларнинг Марказий Осиёнинг келажаги учун нақадар муҳим эканини кўрсатади.
Ўзбекистон ва бошқа Марказий Осиё давлатлари учун бу тадқиқот - иқлим ўзгариши оқибатларини юмшатиш ва мослашиш бўйича миллий ҳамда минтақавий дастурларни зудлик билан қайта кўриб чиқиш зарурлиги ҳақидаги сўнгги қўнғироқдир. Сувни тежайдиган технологияларни жорий этиш, гидроэнергетика тизимларини модернизация қилиш ва минтақавий сув ресурсларини биргаликда бошқариш механизмларини кучайтириш — бу инқирозни енгиб ўтишнинг ягона йўли. Музликларнинг йўқолиши — шунчаки табиий ҳодиса эмас, балки инсон фаолиятининг оқибати бўлиб, унга жавоб бериш ҳам инсоннинг ўзига боғлиқ.
