Марказий Осиё энергетика бозорида янги давр бошланмоқда: минтақанинг бой газ захиралари бўлишига қарамай, Россиядан импорт қилинаётган табиий газ ҳажми кескин ошди. 2025 йил якунларига кўра, Ўзбекистон, Қозоғистон ва Қирғизистонга Россия газини етказиб бериш кўрсаткичи 20 фоизлик ўсишни қайд этди. Бу рақамлар шунчаки тижорий кўрсаткич эмас, балки минтақанинг энергетика хавфсизлиги ва иқтисодий стратегиясидаги стратегик бурилишдан далолат беради.
Талаб ва таклиф ўртасидаги тафовут
«Газпром» раҳбари Алексей Миллер Шарқий иқтисодий форум доирасида Марказий Осиё давлатлари билан ҳамкорлик янги босқичга чиққанини тасдиқлади. Унга кўра, 2025–2026 йилларда экспорт ҳажмини янада ошириш бўйича келишувлар аллақачон имзоланган. Энг қизиқарли жиҳати шундаки, бу жараён Марказий Осиёнинг ўзида улкан газ захиралари мавжуд бўлган шароитда юз бермоқда.
Бу феноменнинг асосий сабаби минтақадаги иқтисодий ўсиш ва демографик кўрсаткичларнинг юқорилигидир. Ички истеъмолнинг кескин ортиши маҳаллий қазиб олиш имкониятларини ортда қолдирмоқда. Натижада, бир пайтлар газ экспорт қилувчи бўлган мамлакатлар эндиликда ички бозордаги танқисликни ёпиш учун ташқи таъминотга эҳтиёж сезмоқда.
Марказий Осиёнинг «газ тузоғи» ёки стратегик ечим?
Ўзбекистон ва Қозоғистон учун Россия газининг аҳамияти икки карра ошди. Биринчидан, қиш мавсумидаги энергетик инқирозларнинг олдини олиш, иккинчидан эса саноатлашув суръатларини пасайтирмаслик керак. Алексей Миллернинг сўзларига кўра, Қозоғистоннинг шимоли-шарқий ҳудудларини газлаштириш ва янги газ узатиш қувватларини барпо этиш бўйича музокаралар якуний босқичда турибди.
Бу вазиятда мантиқий савол туғилади: нега минтақа ўз ресурсларидан тўлиқ фойдалана олмаяпти? Таҳлилчилар буни бир неча омил билан изоҳлашади:
Мавжуд конларнинг эскиргани ва қазиб олиш ҳажмининг табиий равишда камайиши.
Газ соҳасига хорижий инвестицияларни жалб қилишдаги қийинчиликлар ва инфратузилманинг эскиргани.
Саноат ва аҳоли сонининг ўсиши натижасида ички истеъмолнинг геометрик прогрессияда ортиши.
Шу сабабли, Россия гази ҳозирги босқичда минтақа учун «хавфсизлик ёстиқчаси» вазифасини ўтамоқда.
Геосиёсий ва иқтисодий оқибатлар
Россия учун Марказий Осиё бозори Европа йўналишидаги йўқотишлар ўрнини қоплаш учун муҳим альтернативга айланмоқда. «Газпром» нафақат хом ашё етказиб берувчи, балки минтақавий газ транспорт тизимининг оператори сифатида ҳам ўз мавқеини мустаҳкамламоқда. Бу эса узоқ муддатли иқтисодий боғлиқликни келтириб чиқаради.
Айни пайтда, Ўзбекистон ва Қозоғистон учун бу ҳамкорлик энергия танқислигидан чиқишнинг энг тезкор йўлидир. Бироқ, бу боғлиқлик келажакда газ нархларининг шаклланиши ва транзит шартларига қандай таъсир қилиши ҳозирча очиқ қолмоқда. Миллер таъкидлаганидек, Россия «узоқ муддатли ҳамкорликни» мақсад қилган, демак, Марказий Осиё йўналиши Кремль учун вақтинчалик ечим эмас, балки стратегик устувор йўналишдир.
Марказий Осиё давлатлари ўзларининг энергетика балансини сақлаб қолиш учун ташқи таъминотга суянишга мажбур. Россиядан импорт қилинаётган газ ҳажмининг 20 фоизга ўсиши — бу фақат бошланиши. Агар минтақа мамлакатлари маҳаллий қазиб олишни кескин оширишга қаратилган технологик инқилобни амалга оширмасалар, яқин ўн йилликда ташқи энергия манбаларига қарамлик янада чуқурлашиши мумкин.
Ҳозирча эса, Россия гази минтақа иқтисодиётини «музлаб қолишдан» қутқарувчи асосий восита бўлиб қолмоқда.
