Давлат қарзининг ўсиши: рақамлар ортидаги ҳақиқат

Ўзбекистоннинг давлат қарзи 2024 йил ҳолатига кўра 40,2 миллиард АҚШ долларига етди. Бу ялпи ички маҳсулот (ЯИМ)нинг 35% қисмига тенг. Агар сўнгги беш йилдаги динамикага назар ташласак, қарз муттасил равишда ошиб борганини кўришимиз мумкин:

• 2019 йил – 17,8 миллиард доллар
• 2020 йил – 23,4 миллиард доллар
• 2021 йил – 26,3 миллиард доллар
• 2022 йил – 29,2 миллиард доллар
• 2023 йил – 34,9 миллиард доллар
• 2024 йил (1-чорак) – 40,2 миллиард доллар

Бундан кўриниб турибдики, сўнгги 5 йилда давлат қарзи 2,2 бараварга ўсган. Бу ўсиш ташқи ва ички молиявий ресурсларни жалб қилиш орқали амалга оширилган.

Ташқи ва ички қарз: таркиб ва фоиз ставкалари

Давлат қарзининг 84% қисми ташқи қарзга тўғри келади (33,7 миллиард доллар). Бу маблағнинг 53% (17,9 миллиард доллар) қатъий белгиланган фоиз ставкасида жалб қилинган бўлса, 47% (15,64 миллиард доллар) ўзгарувчан фоиз ставкасида олинган.

• Қатъий фоиз ставкаси – қарз шартномаси тузилган пайтда белгиланган ставка бўйича қайтарилади.
• Ўзгарувчан фоиз ставкаси – бозордаги фоиз ставкалари ўзгаришига боғлиқ равишда кредит тўловлари ошиши ёки камайиши мумкин.

Бу ҳолат, айниқса, халқаро молия бозорларидаги ўзгаришларга боғлиқ бўлиб, агар фоиз ставкалари кескин ошиб кетса, Ўзбекистоннинг қарз юки ҳам ортгани аниқ.

Ички қарз эса 6,5 миллиард доллар бўлиб, бу ҳам ўтган йилга нисбатан 10% га ўсган. Шу жумладан:

• 5,1 миллиард доллар қатъий фоиз ставкаларида берилган,
• 1,2 миллиард доллар фоизсиз маблағ сифатида жалб қилинган.

Давлат қарзи қаерга сарфланяпти?

Иқтисодчи Отабек Бакиров таъкидлаганидек, қарзнинг энг катта қисми – 15,3 миллиард доллар – бюджетни қўллаб-қувватлаш учун сарфланган. Бошқача айтганда, бу маблағлар:

• Маош ва пенсия тўловлари,
• Ижтимоий нафақалар,
• Давлат инвестиция лойиҳалари,
• Инфратузилмани ривожлантиришга йўналтирилган.

Бу шуни англатадики, қарз фақат инвестицияга эмас, балки жорий харажатларни қоплашга ҳам ишлатилаяпти. Агар давлат бюджетининг даромад қисми ошмаса, келажакда ушбу қарзлар қайтарилиши катта муаммо туғдириши мумкин.

Қарз юки: хавф ва истиқболлар

Давлат қарзи ошиши иқтисодиёт учун қатор хавфларни келтириб чиқаради:

✅ Ижобий томонлари:

• Макроиқтисодий барқарорликни таъминлаш
• Инфратузилма лойиҳаларини молиялаштириш
• Иқтисодиётга хорижий инвестицияларни жалб қилиш

❌ Салбий оқибатлари:

• Фоиз тўловлари ортиши орқали бюджет юки ошади
• Узоқ муддатли қарзга боғлиқлик кучаяди
• Миллий валюта девальвацияси хавфи орттириши мумкин

Айниқса, Ўзбекистон ташқи қарзни асосан хорижий валюталарда олади. Агар сўм қиймати пасайса, қарзни қайтариш харажатлари ҳам ошиб кетади.

Жаҳон тажрибаси: қайси давлатларда қарз юқори?

Қиёсий таҳлил қилиш учун қуйидаги давлатларнинг қарз миқдорини кўриб чиқсак:

Ўзбекистон ҳозирча жаҳон стандартларига кўра хавфли зонада эмас. Лекин бу, қарзлашишни чекламаслик мумкин дегани эмас. Давлат қарзи оқилона бошқарилмаса, узоқ муддатда иқтисодий қийинчиликларга сабаб бўлиши мумкин.

Хулоса: Нима қилиш керак?

1️⃣ Қарз маблағларини мақсадли сарфлаш – асосий эътиборни фақат жорий харажатларга эмас, иқтисодий ўсишни таъминлайдиган лойиҳаларга қаратиш лозим.
2️⃣ Ички даромадларни ошириш – давлат бюджети харажатларини қоплаш учун солиқ базасини кенгайтириш ва бизнес муҳитини яхшилаш керак.
3️⃣ Ташқи қарзни хатарли фоиз ставкасида олмаслик – ўзгарувчан ставкадаги кредитлар қисқариши лозим, чунки улар иқтисодий шароит ўзгарганда юкни оғирлаштириши мумкин.
4️⃣ Молиявий шаффофликни ошириш – давлат қарзи қандай йўналишларга сарфланаётганини аҳолига очиқ ва тушунарли тарзда етказиш керак.

Ўзбекистон давлат қарзи ҳозирча хавфли даражада эмас, лекин унинг ошиши иқтисодий барқарорлик учун муайян муаммоларни келтириб чиқариши мумкин. Шунинг учун оқилона молиявий сиёсат юритилиши шарт!

Ҳакимжон Фозилов