Замин бағрида минг йиллик тарихни яширган Ўзбекистон – Марказий Осиё цивилизациясининг қадимий ўчоқларидан бири. Бу замин турли даврларда қудратли империяларнинг маркази бўлган, илм-фан ва маданият гуркираган, Буюк Ипак Йўли карвонлари ўтган. Буюк тарихнинг ёрқин гувоҳлари сифатида бугунги кунгача сақланиб қолган муҳташам меъморий ёдгорликлар ҳар бири алоҳида бир достондир. Қадимги Бақтриянинг сирли қалъаларидан тортиб, Буюк Ипак Йўлининг дурдоналари бўлмиш Самарқанд, Бухоро ва Хиванинг бетакрор ансамблларигача, Фарғона водийсининг ўзига хос нақшларигача – буларнинг барчаси халқимизнинг буюк меросидир.

Саёҳатимизни узоқ ўтмишдан, қадимги Бақтрия заминидан бошлаймиз. Амударёнинг қуйи оқимлари бўйлаб қад кўтарган бу давлат ўз вақтида юксак маданият ва қудратга эга бўлган. Сурхондарё вилоятидаги кўплаб археологик ёдгорликлар бунинг ёрқин далилидир. Ана шундай сирли обидалардан бири – Қирққиз қалъасидир. Қачон ва ким томонидан бунёд этилгани ҳақида аниқ маълумотлар кам бўлса-да, унинг маҳобатли деворлари ва мудофаа иншоотлари қадимги меъморларнинг юксак маҳоратидан далолат беради. Баъзи тахминларга кўра, у мудофаа мақсадида ёки ҳукмдорларнинг қароргоҳи сифатида хизмат қилган бўлиши мумкин. Қалъанинг ўзига хос тузилиши, буржлари ва ички ҳовлилари ўша даврнинг ҳарбий ва шаҳарсозлик санъатидан сўзлайди.

Қирққиз қалъаси, Сурхондарё

Энди эса шимолга, қадимги Хоразм воҳасига йўл оламиз. Бу ерда, Қорақалпоғистон заминида, саҳро бағрида асрлар синовига дош берган қадимий қалъалар қад кўтариб турибди. Улардан бири – Тупроққалъадир. Милоддан аввалги I-IV асрларга тегишли бу муҳташам ёдгорлик Хоразмшоҳларнинг қароргоҳларидан бири бўлган. Қалъанинг мураккаб лойиҳаси, баланд деворлари ва буржлари, ички ҳовлилари ва турар жойлари ўша даврнинг шаҳарсозлик маданиятидан ёрқин хабар беради. Археологик қазишмалар давомида топилган деворий расмлар эса қадимги хоразмликларнинг санъати ва турмуш тарзи ҳақида қимматли маълумотлар беради. Тупроққалъа шунчаки хароба эмас, у ўтмишнинг жонли гувоҳи, тарихнинг муҳрланган саҳифасидир.

Тупроққалъа, Қорақалпоғистон Республикаси

Ва ниҳоят, Буюк Ипак Йўлининг марваридлари бўлмиш Самарқанд, Бухоро ва Хивага етиб келамиз. Бу шаҳарлар нафақат савдо ва ҳунармандчилик марказлари, балки илм-фан ва маданият ўчоқлари ҳам бўлган.

Самарқанднинг юраги бўлмиш Регистон майдони учта маҳобатли мадраса – Улуғбек, Шердор ва Тиллакори билан ўралган. Ҳар бири ўзига хос меъморий ечимга ва бетакрор нақшларга эга бу иншоотлар темурийлар даврининг юксак санъатидан далолат беради. Улуғбек мадрасаси илм-фан маркази сифатида шуҳрат қозонган бўлса, Шердор ва Тиллакори ўз номларига мос равишда шер ва тилла рангли безаклари билан ажралиб туради. Гўри Амир мақбараси эса Соҳибқирон Амир Темур ва унинг авлодларининг сўнгги манзили бўлиб, ўзининг салобати ва нафис безаклари билан кишини ҳайратга солади. Бибихоним масжиди эса ўз вақтида дунёдаги энг катта масжидлардан бири бўлган, унинг қурилиши ҳақидаги афсоналар ҳалигача тилларда достон. Шоҳизинда мажмуаси эса кўплаб мақбаралар ва зиёратгоҳларни бирлаштирган бўлиб, ўзининг ранг-баранг кошинкорлиги ва меъморий ансамбли билан ажралиб туради.

Бухоро шаҳри ҳам қадимий ва бой тарихга эга. Унинг марказидаги Калон минораси асрлар давомида шаҳарнинг рамзи бўлиб келган. Ёнидаги Калон масжиди ва Мир Араб мадрасаси билан биргаликда Пойи Калон ансамблини ташкил этади. Лаби Ҳовуз мажмуаси эса ўз атрофига бир нечта мадраса, масжид ва савдо расталарини бирлаштириб, шаҳарнинг жонли маркази бўлган. Исмоил Сомоний мақбараси эса ўзининг ноёб ғишт териш санъати билан ажралиб туради ва Марказий Осиё меъморчилигининг дурдонаси ҳисобланади. Бухоро нафақат диний марказ, балки илм-фан ва маданиятнинг ҳам муҳим ўчоғи бўлган.

Хива шаҳри эса ўзининг тўлиқ сақланиб қолган ички шаҳри – Ичан-қалъа билан машҳур. Қалъа деворлари билан ўралган бу шаҳар ичида ўнлаб масжидлар, мадрасалар, миноралар ва саройлар жойлашган. Куня-Арк қалъаси, Тошҳовли саройи, Калта минор каби ёдгорликлар ўзининг бетакрор меъморий ечимлари ва нақшлари билан сайёҳларни мафтун этади. Хиванинг тор кўчалари ва пахса деворлари гўёки ўтмишга саёҳат қилиш имконини беради.

Саёҳатимизнинг сўнгги манзили – Фарғона водийси. Бу гўзал ва серҳосил воҳа ҳам ўзининг бой тарихи ва маданияти билан ажралиб туради. Қўқон шаҳридаги Худоёрхон ўрдаси ва Жомеъ масжиди каби меъморий ёдгорликлар ўзбек меъморчилигининг ўзига хос намуналаридир. Марғилон эса азалдан ҳунармандчилик маркази бўлиб келган ва бу ерда ҳам ўзига хос тарихий обидаларни учратиш мумкин. Фарғона водийсининг ҳар бир шаҳри ва қишлоғи ўзининг бетакрор тарихи ва маданиятини сақлаб келган.

Ўзбекистоннинг меъморий ёдгорликлари нафақат мамлакатимизнинг фахри, балки бутун жаҳон маданий меросининг ажралмас қисмидир. Ушбу муҳташам обидалар асрлар синовидан ўтиб, бугунги кунгача етиб келган ва келгуси авлодларга ҳам ўз гўзаллиги ва тарихи билан хизмат қилади. Бизнинг бурчимиз – бу бебаҳо меросни асраб-авайлаш ва дунёга кенг танитишдир.