Фейсбукда тарқалган хабарда ёзилишича, бозорларда арзон нархда сотилаётган ялтироқ, яъни анодланмаган (махсус ҳимоя қопламаси бўлмаган) алюминий қозонларда овқат пишириш алюминий металлининг озиқ-овқатга ўтиши ва организмга тушиши натижасида турли касалликларга олиб келиши мумкин экан. Жумладан, саратонга (рак) ҳам сабаб бўлиши айтилган.
ҲУКМ: ТАСДИҚЛАНМАГАН
Алюминий моддаси идишлар орқали овқатга ўтиши мумкинми?
Алюминий идишлардан озиқ-овқатга мъълум миқдорда алюминий моддаси ўтиши мумкин. Бу металл ионларининг идиш юзасидан пиширилаётган ёки сақланаётган озиқ-овқатга ўтишини англатади. Бироқ бу жараённинг интенсивлиги ва соғлиқ учун аҳамияти бир нечта омилларга боғлиқ:
- Озиқ-овқатнинг кислоталилиги (pH даражаси): Бу энг муҳим омиллардан биридир. Юқори кислоталиликка эга бўлган маҳсулотлар (масалан, помидор, лимон шарбати, цирка, мева шарбатлари, нордон мевалар) алюминийнинг овқатга ажралиб чиқишини кескин оширади. Тадқиқотлар шуни кўрсатадики, кислотали муҳитда алюминийнинг ажралиши нейтрал ёки ишқорий муҳитга қараганда анча юқори бўлади. Масалан, бир тадқиқотда лимон шарбати қўшилган маринадда алюминийнинг ажралиши хавфсиз меъёрдан (5 мг/Л) анча юқори – 638 мг/Л гача етган. Бошқа бир тадқиқотда эса алюминий идишда қайнатилган ровоч (rhubarb) шарбатида жуда юқори – 170 мг/кг алюминий миқдори аниқланган;
- Туз миқдори: Озиқ-овқатдаги туз миқдорининг юқорилиги ҳам алюминий ажралишини кучайтириши мумкин;
- Ҳарорат ва вақт: Овқат пишириш ҳарорати қанчалик юқори бўлса ва пишириш ёки сақлаш вақти қанчалик узоқ давом этса, шунчалик кўп алюминий овқатга ўтади. Алюминий идишда сувни қайнатиш ҳам вақт ўтиши билан сув таркибидаги алюминий миқдорини оширади;
- Идишнинг ҳолати: Қизиғи шундаки, баъзи тадқиқотлар янги алюминий идишлардан эски, кўп ишлатилган идишларга қараганда кўпроқ алюминий ажралиб чиқишини кўрсатган. Бироқ идишнинг юзаси эскирган, тирналган ёки чуқурчалар пайдо бўлган бўлса, бу ҳам алюминийнинг озиқ-овқатга ўтишини осонлаштиради. Янги алюминий идишни ишлатишдан олдин унда шунчаки сув қайнатиш кейинги пиширишларда алюминий ажралишини сезиларли даражада камайтириши мумкин, чунки бу жараён идиш юзасида ҳимоя қатламининг шаклланишига ёрдам бериши мумкин экан.
Анодлаш алюминий ажралишини камайтирадими?
Анодлаш (анодизация) – бу алюминий юзасини махсус электрокимёвий жараёндан ўтказишдир. Бу жараён натижасида алюминий юзасида табиий оксид қатламидан анча қалинроқ, қаттиқроқ, кимёвий жиҳатдан барқарорроқ ва реакцияга киришмайдиган алюминий оксиди (A l2.THE3.) қатлами ҳосил бўлади. Бу қатлам одатда ялтироқ эмас, балки хира (матовий) кўринишга эга бўлади.
Анодланган алюминий идишлар, айниқса кислотали озиқ-овқатлар билан ишлатилганда, алюминийнинг овқатга ажралиб чиқишини сезиларли даражада камайтиради. Анодланган қатлам металл ва озиқ-овқат ўртасида самарали тўсиқ вазифасини бажаради. Шу сабабли, анодланган алюминий идишлар одатдаги (анодланмаган) алюминий идишларга қараганда хавфсизроқ ҳисобланади.
Бу ҳимоя қатлами ҳам мукаммал эмас. У механик шикастланишлар (масалан, металл қошиқ ёки чўткалар билан тирналиш) ёки жуда юқори ҳарорат таъсирида бузилиши мумкин. Агар қатлам шикастланса, унинг остидаги
алюминий очилиб қолади ва ажралиб чиқиш хавфи яна ортади. Шу сабабли, анодланган идишларни эҳтиёткорлик билан ишлатиш, металл асбоблардан фойдаланмаслик ва қўлда ювиш тавсия этилади.
Ривожланаётган ёки камбағал мамлакатларда арзон алюминий идишларни ишлаб чиқаришда ифлосланган металлоломдан (иккиламчи хомашё) фойдаланиш жиддий муаммо ҳисобланади. Бу Фейсбук постида кўтарилган «арзон қозон» жумласида ҳам акс этиб турибди. Бундай паст сифатли идишлар таркибида нафақат алюминий, балки юқори миқдорда қўрғошин (Pb), шунингдек кадмий (Cd) ва мишяк (Аs) каби бошқа заҳарли оғир металлар ҳам бўлиши мумкин. Овқат пишириш жараёнида бу оғир металлар ҳам алюминий билан бирга озиқ-овқатга ажралиб чиқиши ва организмга тушиши мумкин. АҚШ Озиқ-овқат ва фарматсевтика идораси (FDA) айнан Hindalium/Indolium деб номланувчи алюминий қотишмаларидан тайёрланган баъзи импорт қилинган идишлардан қўрғошин ажралиши хавфи ҳақида расмий огоҳлантиришлар берган.
Алюминий саратонга олиб келиши исботланганми?
Алюминий инсон учун зарурий озуқа моддаси эмас ва юқори миқдорда қабул қилинса, соғлиққа салбий таъсир кўрсатиши мумкин. У организм тўқималарида (суяклар, ўпка, мия) тўпланиб, оксидатив стресс келтириб чиқариш ва ферментлар фаолиятига халақит бериш орқали ҳужайралар ишини бузиши мумкин. Ҳайвонларда юқори дозалари асаб тизимига зарар етказиши аниқланган бўлса-да, одамларда одатий миқдордаги таъсирининг зарари исботланмаган. Бироқ жуда кўп миқдорда (масалан, таркибида алюминий бўлган антасидларни узоқ вақт қабул қилиш орқали, айниқса буйраклар фаолияти суст бўлса) сурункали истеъмол қилиш камдан-кам ҳолларда суякларнинг минераллашувининг бузилиши (остеомаляия) билан боғланган.
Алюминийнинг потенциал хавфини баҳолаш учун соғлиқни сақлаш ташкилотлари «хавфсиз ҳафталик миқдор» (Тоlerable Weekly Intake – TWI yoki Provisional Tolerable Weekly Intake – PTWI) деб номланувчи кўрсаткични белгилашган. Бу — бир ҳафта давомида истеъмол қилиш соғлиқ учун хавфсиз бўлган модда миқдори.
Европа Озиқ-овқат Хавфсизлиги Агентлиги (ЕFCA) 2008-йилда ҳайвонларда ўтказилган тадқиқотларда кузатилган потенциал нейроривожланиш ва репродуктив таъсирларга асосланиб, ТWIни ҳафтасига тана вазнининг ҳар бир килограммига 1 миллиграмм (мг) алюминий этиб белгилаган. БМТнинг Озиқ-овқат ва Қишлоқ Хўжалиги Ташкилоти (ҒАО) ва Жаҳон Соғлиқни Сақлаш Ташкилоти (WНО) қўшма экспертлар қўмитаси (JЕCFА) дастлаб 2006-йилда PТWIни 1 мг/кг/ҳафтага туширган эди. Бироқ янги токсикологик маълумотлар ва тадқиқотларни қайта баҳолаш асосида 2011-йилда бу қийматни ошириб, ҳафтасига тана вазнининг ҳар бир килограммига 2 мг алюминий этиб белгилади.
Идишлардан ажралиб чиқадиган алюминий миқдори кўпчилик одамлар учун умумий истеъмолнинг нисбатан кичик қисмини ташкил қилади. Канада Соғлиқни Сақлаш Вазирлиги ҳисоб-китобларига кўра, идишлар кунлик ўртача алюминий моддаси истеъмолига яна 1-2 мг қўшиши мумкин экан. Аммо кислотали овқатларни анодланмаган ёки шикастланган идишларда тез-тез ва узоқ вақт пишириш бу миқдорни сезиларли даражада ошириши мумкин.
Ошхона идишлари ёки бошқа манбалардан ажралган алюминий саратон касаллигини келтириб чиқариши ҳақидаги хавотирлар ишончли далиллар билан тасдиқланмаган. Алюминий заводи ишчилари орасида саратон билан касалланиш ҳолатлари бўйича ўтказилган тадқиқотлар сийдик пуфаги ёки мия саратони даражасининг ошганини қайд этса-да, аниқ сабаб-оқибат алоқаси аниқланмаган. Бундай касбий таъсирлар овқат билан қабул қилинадиган миқдордан анча юқори даражаларни ўз ичига олади.
Алюминий ва Алцгеймер касаллиги ўртасидаги боғлиқлик ҳам ўнлаб йиллардан бери ўрганилаётган, аммо ҳалигача баҳсли ва якдил илмий фикр мавжуд бўлмаган масала ҳисобланади. Баъзи тадқиқотлар Алцгеймер касаллиги билан оғриган беморларнинг мия тўқималарида, қон зардобида ёки орқа мия суюқлигида назорат гуруҳидагиларга қараганда юқорироқ алюминий миқдорини аниқлаган. Баъзи мета-таҳлиллар (бир нечта тадқиқот натижаларини умумлаштирувчи таҳлил) сурункали алюминий таъсири (умумий, нафақат идишлардан) ва Алцгеймер хавфининг ортиши ўртасида боғлиқлик бўлиши мумкинлигини кўрсатган. Аммо тўғридан-тўғри сабаб-оқибат боғлиқлиги ҳозирги кунда илмий жиҳатдан исботланмаган ва йирик соғлиқни сақлаш ташкилотлари буни хавф омили деб ҳисобламайди.
Қозон танлашда нималарга эътибор бериш керак?
Алюминий идишлар ҳақидаги мунозаралар кўпинча бошқа турдаги идишларни ҳам кўриб чиқишга ундайди. Ҳар бир материалнинг ўзига хос афзал ва камчилик жиҳати бор.
Агар алюминий идиш ишлатилса, иложи борича анодланган алюминийни танлаш мақсадга мувофиқ. Айниқса анодланмаган ёки тирналган/шикастланган идишларда юқори кислотали ёки шўр овқатларни узоқ вақт пиширмаслик ёки сақламаслик керак. Идиш юзасини тирнамаслик учун ёғоч ёки силикон қошиқ/капгирлардан фойдаланиш лозим. Таркибида қўрғошин бўлиши мумкин бўлган арзон, маркасиз қозонларни сотиб олмаган маъқул.
Алюминийдан кўра, пўлат ёки чўян қозонлар кўпроқ таклиф қилинади. Улар иссиқликни жуда яхши ушлаб туради ва бир текис тақсимлайди, чидамли ва узоқ йиллар хизмат қилади, тўғри фойдаланилса, вақт ўтиши билан табиий ёпишмайдиган қатлам ҳосил қилади.
