Кембриж луғати 2025 йил учун «парасоциал» сўзини танлаши, замонавий жамиятда виртуал шахсиятлар билан муносабатлар қай даражада кучайганини яққол кўрсатди. Бу атама бир томонлама ҳиссий боғлиқликка асосланган муносабатларни англатади: инсон реал шахс, тўқима қаҳрамон ёки сунъий интеллект билан руҳий яқинликни ҳис қилади, аммо ўша «суҳбатдош» унинг мавжудлигидан бехабар ёки умуман реал эмас. Яъни муносабат бир томонлама – лекин инсон уни шундай қабул қилмайди. Мана шу феномен бугунги рақамли муҳитнинг асосий психологик кўзгуси сифатида намоён бўлмоқда.
Парасоциал ҳодисанинг тез-тез учраши интернет ва ижтимоий тармоқларнинг экстремал даражада шахсийлашуви билан боғлиқ. Блогерлар, актёрлар, киберспорт юлдузлари ва ҳатто контент яратувчи нейротармоқлар тежамкор суҳбатдош ролини ўйнаб, кўплаб инсонларда ўзаро ҳеч қандай муносабат йўқ эканини унуттиради. Кембриж луғати экспертларига кўра, айнан сунъий интеллект билан «мунасабатлар» сонининг кескин ўсиши бу атамани оммавий муомалага чиқариб юборди. Демак, сўзнинг танланиши тил тенденциясидан кўра кенгроқ аҳамиятга эга — у глобал ижтимоий ҳиссий ўзгаришлар ҳақида сигнал беради.
Бу тушунча илк бор 1956 йилда социологлар томонидан телеолам учун ишлатилган: томошабин ўзини экран ортидаги бошловчига яқин ҳис қилишини ёритиш учун. Бугун эса бу жараён чексиз кучайди — чунки аудитория фақат экран орқали кузатмайди, балки лайк қилади, изоҳ ёзади, тўғридан-тўғри эфирларда иштирок этади. Шу орқали уларда «мен у билан боғланаман» иллюзияси мустаҳкамланади. Иллюзиянинг реал таъсири эса баъзан шунчалик кучли бўладики, инсон ўзини доимий мулоқотдаги шерикдан айрилгандек ҳис қилади, ҳатто виртуал қиёфанинг йўқолиши унга руҳий оғриқ келтириши мумкин.
Парасоциал муносабатларнинг ижобий томонлари ҳам йўқ эмас. Кўплаб психологлар бу жараён муайян эмоционал эҳтиёжларни қондириши, айрим одамларга ёлғизлик ҳиссини енгиллаштириши, ижодкорлар орқали илҳом топиши мумкинлигини таъкидлайди. Бироқ масала фақат ҳиссий боғлиқликка боғлиқ қолмаган ҳолларда хавф туғилади. Атама кенг жамоат орасида долзарблашгани ҳам айнан шу хавфнинг ўсиб бораётгани билан боғлиқ: чегара йўқолганда инсон реал муносабатлардан узилиб, виртуал дунёдаги «яқинлик»ни танлай бошлайди.
Бу жараён маданиятда ҳам өз аксини топган. Масалан, Шоҳрух Хон иштирок этган «Мухлис» фильмида парасоциал боғлиқлик экстремал шаклда намоён бўлади: ашаддий мухлис Гаурав Чандна экрандаги қаҳрамонга муносабатни реал ҳаётга кўчириб, актёр Арян Хонни таъқиб қилади. Фильм айнан «парасоциал»дан «патологик таажжубга» ўтиш йўлини ойналардек кўрсатади — бу ҳодиса нега жамият учун долзарб эканини янада очиқ намоён қилади.
Парасоциал муносабатлар XXI асрда янги босқичга ўтди — улар оддий психологиявий феномендан рақамли маданиятнинг марказий қисмига айланди. Шунинг учун Кембриж луғати танлови тил ҳақидагина эмас, балки инсон ва виртуал дунё ўртасидаги янги мураккаб муносабатлар ҳақида огоҳлантирувчи ишора ҳамдир.
