Ўзбекистонда моношаҳарлар муаммолари ҳали ошкор бўлмаган. Моношаҳар нима эканлигини кам одам билади. Аммо бу бизда моношаҳар муаммоси йўқ дегани эмас.
Маълумот учун: "Моношаҳар — ишлаб чиқаришни меҳнат ресурслари билан таъминлаш мақсадида шаҳарни ташкил этувчи корхона қошида шакллантирилган аҳоли пункти".
Моношаҳарни собиқ Иттифоқнинг кўплаб мамлакатларида кўриш мумкин. Улар ўтмишда турли сабабларга кўра: 30-йилларда саноатлаштириш, иккинчи жаҳон уруши даврида корхоналарни эвакуация қилиш, ҳарбий-саноат дастурлари - атом, космик ва бошқаларни амалга ошириш боис пайдо бўлган. Моношаҳарлар йирик фойдали қазилма конлари атрофида пайдо бўлган ва бу Ўзбекистонга ҳам хосдир.
Собиқ Иттифоқда улар бозорлардан узоқда пайдо бўлган ёки экстремал иқлим шароитига эга бўлган. Бозор иқтисодиёти даврида буларнинг барчаси уларнинг муаммоларини янада кучайтирди.
Моношаҳар ўзи нима?
Ўзбекистонда ҳозиргача моношаҳарлар муаммолари алоҳида кўриб чиқилмаган. Ҳозирда республикада шаҳарларни комплекс ривожлантириш, уларнинг инвестициявий жозибадорлигини ошириш бўйича ислоҳотлар олиб борилмоқда. Президентнинг "Ўзбекистон – 2030 стратегияси тўғрисида"ги фармонида вилоятларда 1 миллион квартирали уй-жой қуриш, “Янги Ўзбекистон "массивлари сонини 100 тага етказиш, 200 минг оилага қўшимча уй-жой қуриш, республикада камида 140 минг оилага мўлжалланган ижтимоий уйлар қуриш каби вазифалар белгилаб берилган.
Ўзбекистоннинг моношаҳарини шартли равишда икки гуруҳга бўлиш мумкин. Шаҳарни ташкил этувчи корхоналар ёпилди, аммо шаҳарлар бўш қолмади ва одамлар яшайдиган жойга айланди. Булар Красногорск (Тошкент вилояти), Уйғурсой (Наманган вилояти), Жанубий Оламишиқ (Андижон вилояти), Қўйтош (Жиззах вилояти) ва Лангар (Навоий вилояти). Уларда аҳоли сонининг барқарор ўсиши кузатилди, бу эса республика минтақаларидан моношаҳарларга кўчиши билан изоҳланади.
"Республиканинг аксарият моношаҳарлари аҳолини ишлаб чиқариш салоҳияти билан эмас, балки маълум бир шаҳар инфратузилмаси мавжудлиги сабабли яшаш учун нисбатан қулай жой сифатида жалб қилмоқда", – дея тушунтирди Чирчиқ давлат педагогика университетининг география кафедраси ходими, эксперт Жаҳонгир Исматов.
Моношаҳарларнинг бошқа қисмида қолган аҳоли камроқ ҳосилдор аҳоли оқими билан алмашади. Бундай шаҳарчаларга йирик шаҳарларда яшашга қодир бўлмаганлар кўчиб ўтадилар. Шундай қилиб, паст даромадли одамлар яшайдиган депрессив шаҳарлар пайдо бўлади.
Моношаҳарни қандай ривожлантириш мумкин?
Мутахассисларнинг фикрига кўра, моношаҳарларни қайта тиклаш йўли кичик бизнесни ривожлантиришдир. Туристик ва рекреацион йўналишлар истиқболли кўринади. Масалан, Янгиобод шаҳри машҳур сайёҳлик масканига айлантирилди. Бунга Тошкентга нисбатан яқинлиги ва табиий рекреацион ресурсларнинг мавжудлиги ёрдам берди.
Экспертнинг фикрича, ушбу тажриба тоғ олди зонасининг бошқа моношаҳарлари учун ҳам қўлланилиши мумкин ва Красногорск, Хонобод, Қўйтош, Лангар ва Шарғун шаҳарлари ва шаҳарчаларининг табиий-рекреацион ресурсларидан фаол фойдаланишни таклиф қилади. Бунинг учун "тадбиркорларни фаол қўллаб-қувватлаш, уларга имтиёзли кредитлар, солиқлар ва бошқа тўловларда имтиёзлар бериш" зарур.
Шунингдек, ишлаб чиқариш, транспорт ва ижтимоий инфратузилмани модернизация қилиш, коммунал хизмат кўрсатиш ва экологик вазиятни яхшилаш зарур.
Эслатиб ўтамизки, саноат туризми учун ҳам таклифлар мавжуд. Сайёҳлар Мурунтау конида портлаш ишларини кўришни хоҳлашади, у эрда олтин қазиб олишни бевосита кўришлари мумкин.
Бир пайтлар Атлантика океанининг ўзидан балиқ олиб келинган энг йирик консерва заводи бўлган Мўйноқ шаҳрига эътиборни жалб қилишнинг яхши намунаси мавжуд. Масалан, сўнгги йилларда Мўйноқ шаҳрида электрон мусиқа, санъат ва илм-фаннинг йирик фестиваллари, собиқ денгиз тубидаги авторалли бўйича Ўзбекистон чемпионати ва меҳмонларни жалб қилувчи бошқа тадбирлар ўтказилмоқда.
Хорижий тажриба
Кам бюджетли ижобий силжишларни ҳам амалга ошириш мумкин. Фақат истак ва тасаввур керак. Россия Федерациясининг Ярославль вилояти Мишкин шаҳрига ҳар йили ўн минглаб сайёҳлар дунёдаги ягона Сичқонча музейидаги сичқонлар тўпламини томоша қилиш, савдогарлар шаҳри кўчалари бўйлаб сайр қилиш ва маҳаллий ҳунармандлар томонидан тайёрланган эсдалик совғасини сотиб олиш учун келишади. Бу ерда кичик шаҳар руҳи сақланиб қолган.
Моношаҳарлар муаммолари бир қатор мамлакатлар учун хосдир. Россияда 2014 йилда 319 та моношаҳарлар рўйхати тузилган, моношаҳарларни ривожлантириш жамғармаси ташкил этилган. Дастлабки беш йил ичида дастурлар 406 минг иш ўрни яратган, 21,7 миллиард рубл инвестицияларни ўзлаштирилган.
Германияда субсидиялар ва инвестициялар билан давлат томонидан қўллаб-қувватланадиган янги саноатни ривожлантиришнинг яхши намунаси мавжуд. У ерда йирик конлардан бири музейга, сайёҳлар фаол ташриф буюрадиган кўргазмалар ва фестиваллар билан машҳур жамоат майдонига айлантирилган.
Буюк Британия ҳам 1970-1980-йилларда моношаҳарлар муаммосига дуч келдган. Ўшанда кўплаб корхоналар инқироз туфайли ёпилган ва ҳукумат иқтисодиётнинг муҳим қисмларини диверсификация қилиш сиёсатини олиб боришга мажбур бўлган. Мутахассислар Глазгони мисол қилиб келтирадилар. Ҳукуматнинг янги сиёсати 50 мингдан ортиқ иш ўринларини яратишга имкон берган. Ҳозирги вақтда Глазгодаги хизмат кўрсатиш соҳаси шаҳардаги иш ўринларининг 90% дан ортиғини таъминлайди.
Шу муносабат билан Исматовнинг фикрича, бошқа мамлакатларнинг муваффақиятли ишланмалари хусусиятларимизни ҳисобга олган ҳолда Ўзбекистон моношаҳарларини ривожлантириш учун ишлатилиши мумкин.
