Президент Қосим-Жомарт Тўқаев яқинда Қозоғистон халқига қилган мурожаатида республикада атом станциясини қуриш масаласи умуммиллий референдум ёрдамида ҳал қилиниши кераклигини маълум қилди. Қозоғистон Марказий сайлов комиссияси атом электр станциясини (АЭС) қуриш бўйича референдум ўтказишга тайёрлигини билдирган.
Биз Ўзбекистонда Қозоғистонни диққат билан кузатиб борамиз, чунки бизда атом электр станцияларини қуриш билан бир хил вазият мавжуд, аммо озгина ўзгаришлар бор. Фарқи шундаки, биринчидан, Қозоғистон дунёда уран қазиб олиш бўйича етакчилик қилмоқда, унинг улуши 45,1 фоизни ташкил этади (Ўзбекистон улуши 7,2 фоиз). Табиийки, бундай вазиятда қўшни мамлакат ҳукумати ушбу афзалликдан ўзи фойдаланишни ва электр энергиясини ишлаб чиқаришни хоҳлайди. Иккинчидан, Қозоғистонда фуқаролик жамияти бизникига қараганда анча фаолроқ.
Референдум ўтказиш орқали бундай муҳим қарорни қабул қилиш масъулиятини аҳолига юклашнинг ўзи қизиқ бўлса керак. Менимча, бу тўғри эмас, чунки аксарият фуқаролар энергия ҳолати ва замонавий атом электр станцияларининг аварияларга чидамлилиги бўйича таҳлиллардан хабардор эмаслар, уларнинг барчаси Чернобил ва Фукусима фожиалари ҳақида эшитган ва ҳис-туйғуларга асосланган қарорлар қабул қилишади.
Бу борада иккита фикрни билдириш лозим:
якуний қарорни президент (парламент тасдиқлаши) нуфузли экспертларнинг хулосалари асосида қабул қилиши керак, чунки биз ҳаммамиз оддий одамлармиз, мутахассислар эмас, бизнинг фикримиз ҳеч қандай аҳамиятга эга эмас.
шу билан бирга, одамларнинг ҳаёти ва соғлиғи ҳақида гап кетганда, одамларни тинглаш керак бўлиши мумкин, чунки мутахассисларнинг ишонтиришларига қарамай, ҳар доим авария ва ҳудуднинг радиациявий зарарланиши хавфи мавжуд. Референдум аҳоли билан тескари алоқа ўрнатиши мумкин, ҳокимият келажакдаги лойиҳанинг барча хавф-хатарларини ҳисобга олган ҳолда халқнинг фикрини ўрганиши ва уларнинг ташвишларига жавоб бериши мумкин.
Бундан ташқари, атом электр станциясини қуриш тўғрисида қарор қабул қилишнинг муҳим омили унинг қувватининг генерация умумий ҳиссасига қўшадиган улушидир. "Бизнинг" келажакдаги атом электр станцияси умумий қуввати 2,4 ГВт бўлган иккита энергия блокидан иборат бўлади.
Мамлакатнинг энг йирик иссиқлик электр станциялари қанча ишлаб чиқараётганини эслатиб ўтамиз: Сирдарё ИЭС – 3,1 ГВт, Янги Ангрен ИЭС-2,1 ГВт, Тошкент ИЭС – 2,23 ГВт, Навоий ИЭС – 2 ГВт, Талимаржон ИЭС – 1,7 ГВт. Яъни, атом электр станцияси ишлаб чиқарилган қувват бўйича дарҳол иккинчи ўринни эгаллайди ва унинг умумий ишлаб чиқаришдаги улуши (16 ГВт) 15 фоизни ташкил этади, бу сезиларли ўсишдир.
Яна бир муҳим омил шундаки, иссиқлик станцияларида газ ёқилади, бу бир неча сабабларга кўра афзал эмас:
Ўрганилган газ захиралари тугади, янги конларни ўзлаштириш учун инвестициялар керак, Россия Федерацияси ва Туркманистондан газ сотиб олишга тўғри келмоқда.
Газ-кимё саноати ва ўғитлар ишлаб чиқариш учун ноёб табиий хом ашё, уни ёқиш-ўйламасдан исроф қилишдир.
Барча ҳудудларга газ этказиб берилмаган, қишлоқ жойларда ва узоқ ҳудудларда иситиш учун дарахтларни кесишга тўғри келмоқда.
Газни ёқиш атроф-муҳитга зарар етказади, бу глобал исишни келтириб чиқарадиган иссиқхона эффектини юзага келтиради, олтингугурт ва азот бирикмаларидан зарарли моддалар атмосферага чиқарилади.
Атом электр станциясини қуришга қарши асосий эътирозлардан бири - бу сиёсий масала бўлиб, биз Россия Федерациясига қарам бўлиб қоламиз, деган фикрдир. Менимча, бу жуда уйдирма, биз аллақачон газ сотиб олмоқдамиз ва шу пайтгача раҳбариятимиз мослашувчан прагматик стратегияни намойиш этди. Шунга қарамай, қурилишда бошқа мамлакатларнинг иштироки мумкин, масалан, баъзи ускуналарни Венгрия етказиб беришга тайёр.
Атом электр станцияларини қуришга қарши бўлганлар қайта тикланадиган манбалардан олинадиган энергиянинг оммабоплигига ишора қилмоқдалар, чунки бизда 300 кун қуёшли бўлади. Тўғри, маълумки, бу йил кўплаб қуёш электр станциялари қурилди, деярли барча давлат идоралари биноларининг томларига қуёш батареялари ўрнатилди. Аммо қуёш панелларининг ишлаш муддати чекланган (бир неча йил) ва кейинчалик уларни йўқ қилиш қиммат ва атроф-муҳит учун зарарли, буни ҳали ҳеч ким ҳисобга олган эмас.
Яшил энергиянинг барча афзалликлари билан бир қаторда камчиликлар ҳам мавжуд: энергия нотекис этказиб берилади, фақат кун давомида қуёш панеллари орқали ва фақат шамол бўлсагина энергия олиш мумкин. Бу арзон эмас, ишлаш муддати чекланган ва утилизация қилишда атроф-муҳит учун зарарли бўлган батарея станцияларини ўрнатиш зарурлигига олиб келади. Бундан ташқари, шамол станциялари истеъмолчилардан узоқда жойлашган, шунинг учун электр энергиясини етказиб бериш харажатлари ва йўқотиш ортиб боради.
Яна бир фикр. АЭС қурилиши учун потенциал майдонча сифатида дастлаб Навоий ва Бухоро вилоятлари чегарасидаги Тўдакул кўли яқинидаги жой танланган, аммо кейинчалик майдон Жиззах ва Навоий вилоятлари чегарасидаги Айдаркўл кўли ёнидаги жой билан алмаштирилган. Аммо бу йил Айдаркул сатҳининг пасайиши ҳақида хабарлар пайдо бўлди, бу келажакдаги атом электр станциясининг ишига таъсир қиладими?
Шу билан мен мулоҳаза юритишни тугатаман, ҳар ким атом электр станциясига ўз муносабатини билдириши мумкин. Масалан, Германияда атом электр станцияларидан бутунлай воз кечишмоқда, Францияда эса атом электр станциялари электр энергиясининг катта қисмини беради. Эслатиб ўтамизки, қишки газ ва электр узилиши пайтида ижтимоий тармоқларда энг кўп учраган ибора "Келинг, тезроқ АЭС қурайлик" эди.
