Биласизми шу кунларда “Машаққатлар сари” (Breaking bad) номли сериални кўряпман. 2008-2013 йиллар давомида ишланган сериал 5 та фаслдан иборат. 

Сюжетнинг қисқача мазмуни

Сериал Нью-Мексико штатидаги химия фани ўқитувчиси Уолтер Уайт ҳаётини тасвирлайди. У олдиндан айтиб бўлмайдиган касаллик – ўпка саратони диагнози қўйилгач, ўз оиласининг молиявий келажагини таъминлаш мақсадида ноқонуний синтетик наркотик (метамфетамин) ишлаб чиқариш билан шуғулланади. Бу жараёнда у собиқ талабаси Жесси Пинкман билан ҳамкорлик қилади.

Ушбу сериал Уолтер Уайтнинг оддий ўқитувчидан йирик жиноий шахсга айланишини, унга боғлиқ этик ва шахсий муаммолар асосига қурилган.

Бу ерда гап, сериал ҳақида эмас, балки унда ишлаб чиқарилаётган синтетик наркотик тўғрисида кетмоқда. Хўш, метамфeтамин ўзи қандай восита келинг аввал шундан бошласак.

Метамфетамин ҳақида умумий маълумот

Метамфетамин (C₁₀H₁₅N) — кучли стимуляторлар гуруҳига кирувчи синтетик психоактив модда. У инсоннинг марказий нерв тизимига кучли таъсир кўрсатиб, энергия ва диққатни ошириш ҳиссини бериши мумкин. Бозордаги машҳур номлари орасида "мет", "кристалл" ёки "айс" кабилар бор.

Қандай тайёрланади?

Метамфетамин асосан псевдоэфедрин ёки эфедрин каби кимёвий моддалардан тайёрланади, улар шамоллашга қарши дорилар таркибида учрайди. Унга турли кимёвий реактивлар, жумладан:

• Литий металли,
• Ангидрид аммиак,
• Гидрохлорик кислота ва
• Фосфор қўшилади.

Тайёрлаш жараёни жуда хавфли, чунки ишлатилган кимёвий моддалар портлашга ёки заҳарланишга олиб келиши мумкин. Шундай моддалар ноқонуний лабораторияларда ишлаб чиқарилади.

Кимёвий хусусиятлари

• Формула: C₁₀H₁₅N
• Молекуляр масса: 149.24 г/моль
• Сувда эрувчанлик: юқори
• Ҳолати: одатда кристалл ёки кукун кўринишида бўлади.

Метамфетамин дофамин (нейромедиатор) ишлаб чиқарилишини кескин ошириб, инсонда эйфория ҳиссини қўзғайди. Бу таъсир ўткинчи бўлиб, кейинчалик психологик ва жисмоний жиҳатдан салбий оқибатларга олиб келади.

Одам саломатлигига таъсири

Қисқа муддатли таъсирлар:

• Энергия ошиши ва эйфория ҳисси.
• Диққат жамланиши ёки ҳаддан ташқари серҳаракатлик.
• Қон босими ва юрак уриши тезлашади.
• Иштаҳанинг йўқолиши.

Узоқ муддатли таъсирлар:

• Яшашга қизиқишнинг йўқолиши: Метамфетамин дофамин тизимини зарарлайди, бу депрессия ва апатияга олиб келиши мумкин.
• Жисмоний заифлик: Тишлар пўкиллаши ("мет тишлари") ва терининг ёмонлашиши.
• Юрак-томир муаммолари: Қон босими ошиши, инфаркт хавфи.
• Асаб тизимига зарари: Диққат ва хотира муаммолари.
• Ўлим хавфи: Метамфетаминнинг ортиқча дозаси нафас олишнинг тўхташи ёки юрак фаолиятининг бузилишига олиб келади.

Психологик таъсирлар:

• Ҳужумчанлик ва параноя.
• Галлюцинация ва психоз.
• Наркоманияга сабаб бўлади.

Муаммонинг ечимлари

• Реабилитация марказлари: Метамфетаминга қарамликни даволаш учун махсус дастурлар.
• Ноқонуний лабораторияларни йўқ қилиш: Чегара назоратини кучайтириш ва қонуний дориларга кириш имкониятини чеклаш.
• Аҳолини хабардор қилиш: Ҳавф-хатарлар ҳақида оммавий маълумот тарқатиш.

Метамфетаминнинг ижтимоий ва соғлиқ учун хавфи катта, шу боис унинг ишлаб чиқариш ва тарқалишини назорат қилиш долзарб вазифа ҳисобланади.

Ўзбекистондаги вазият

Ўзбекистонда метамфетамин тарқалишига оид маълумотлар чекланган, бироқ, ушбу муаммо Марказий Осиёдаги наркосавдога боғлиқ транзит йўллари доирасида таҳлил қилинади. Афғонистонда гиёҳванд моддалар ишлаб чиқариш ва экспортнинг ўсиши нафақат героин, балки синтетик наркотиклар, хусусан, метамфетамин савдоси билан боғлиқ хавфларни кучайтирмоқда. Бу жараён Афғонистоннинг «шарқий йўналиши» ва «шимолий йўналиши» орқали Ўзбекистонга ҳам таъсир кўрсатиши мумкин.

БМТнинг Наркотиклар ва жиноятчиликка қарши кураш бошқармаси (UNODC) маълумотларига кўра, Марказий Осиё Афғонистондан наркосавдо йўналишлари учун муҳим транзит ҳудуд ҳисобланади. Ўзбекистон Афғонистон билан чегарадош бўлганлиги сабабли наркокартельлар ушбу ҳудуддан гиёҳванд моддаларни олиб ўтишда фойдаланиши мумкин. Шу билан бирга, маҳаллий ҳуқуқ-тартибот идоралари томонидан наркотик моддалар савдосини бартараф этиш бўйича бир неча йирик амалиётлар ўтказилди, аммо улар асосан героин ва опиумга қаратилади Drugs Monitoring Platform, UNODC.

Ўзбекистонда метамфетаминга қарши кураш нафақат ҳуқуқ-тартибот идораларининг ҳаракатларини кучайтириш, балки синтетик наркотикларга қарши халқаро ҳамкорлик ва мониторингни кучайтиришни талаб этади. Муаммонинг самарали ечими ҳуқуқни муҳофаза қилиш тизимларини мустаҳкамлаш, минтақавий ҳамкорликни яхшилаш ва жамоатчиликни хабардор қилиш каби чораларни қамраб олади Drugs Monitoring Platform UNODC.

Ўзбекистонда метамфетамин ва бошқа наркотик моддаларга қарши курашиш борасида кўплаб амалий ишлар олиб борилмоқда. Мамлакат бу йўналишда миллий стратегияларни ишлаб чиқиб, халқаро ҳамкорликни кенгайтиришга эътибор қаратаётганини кўриш мумкин.

2024-2028 йиллар учун Ўзбекистон наркотик моддаларга қарши миллий стратегиясини ишлаб чиқди. Бу стратегия наркотик савдонинг олдини олиш, аҳолининг саломатлигини ҳимоя қилиш ва жиноий фаолиятни камайтиришга қаратилган. Унда аҳоли орасида "наркотикка қарши иммунитет" шакллантириш, замонавий профилактика усулларини жорий қилиш ва юқори сифатли реабилитация хизматларини ривожлантириш каби йўналишлар қамраб олинган Kun.uz, Project Leica.

2023 йилда Ўзбекистон божхона хизмати 9,2 тонна наркотик моддани мусодара қилди, бу эса 2022 йилга нисбатан 12 баравар кўпдир. Бу борадаги фаолият наркотикларнинг Ўзбекистон орқали транзитини олдини олишга қаратилган қатор чораларни ўз ичига олади Newsline Uzbekistan.

Шунингдек, БМТнинг Наркотиклар ва жиноятларга қарши кураш бошқармаси билан ҳамкорлик орқали Афғонистон билан боғлиқ наркотик моддалар муаммосини ҳал қилишга қаратилган ташаббуслар амалга оширилмоқда. Ўзбекистон халқаро ҳамжамият билан биргаликда терроризм ва наркотик моддалар савдосига қарши чора-тадбирларни ишлаб чиқишда фаол иштирок этмоқда Kun.uz.

Булардан ташқари, мамлакатда замонавий ахборот технологияларидан фойдаланган ҳолда наркотикларга қарши курашиш бўйича электрон маълумотлар базасини яратиш ва виртуал валюталар орқали молиявий манбаларни назорат қилиш каби чоралар кўрилмоқда Kun.uz.

Амалга оширилаётган чоралар нафақат Ўзбекистондаги наркотик моддалар билан боғлиқ муаммоларни ҳал қилиш, балки Марказий Осиё минтақасидаги умумий хавфсизликни таъминлашга ҳам хизмат қилади.

Ўзбекистонда наркотик савдосига қарши курашиш: таҳлилий ёндашув

Ўзбекистондаги ҳолат

Ўзбекистон наркотиклар савдосига қарши қаттиқ чоралар кўриладиган мамлакатлардан бири бўлиб, минтақа мамлакатлари билан кўплаб келишувлар имзоланган. Асосий хавф Афғонистондан келиб чиқадиган наркотиклар транзити билан боғлиқ. Афғонистондан келадиган опиатлар ва синтетик дори воситалари, жумладан метамфетамин, Тожикистон чегараси орқали Ўзбекистонга ўтиб, Россия ва Европага олиб чиқилади. Шунингдек, мамлакатда маҳаллий ишлаб чиқаришга қарши қаратилган кампаниялар олиб борилмоқда. Масалан, 2023 йилда Афғонистонда метамфетамин ишлаб чиқариш кескин ошгани ва унинг транзити Ўзбекистон орқали ўтгани кузатилган (UNODC ва U.S. Department of State https://2009-2017.state.gov/j/inl/rls/nrcrpt/2014/vol1/223093.htm)).

Афғонистондаги наркотиклар ишлаб чиқариш

Синтетик дори воситалари ва транзит

Ўзбекистонда метамфетамин ва бошқа синтетик дори воситаларига қарши курашиш доирасида халқаро ҳамкорликдаги дастурлар жорий қилинган. АҚШ томонидан молиялаштирилган U.S. Department of State  чегара назоратини кучайтириш учун ускуналар ва тренинглар, натижадорликни оширишга ҳисса қўшмоқда (State Department).

Халқаро муаммо ва ечимлар

1. Халқаро ҳамкорлик: Афғонистонда ишлаб чиқаришни назорат қилиш учун минтақавий ҳамкорликни кучайтириш зарур. Бу тармоқдаги кимёвий моддаларнинг қонуний савдосини назорат қилиш, уларнинг наркотик ишлаб чиқарувчиларга ўтишини чеклаш муҳим аҳамиятга эга.
2. **Иқтисодий ўсиш Marshall Center қонуний иш ўринлари яратиш наркотикларни етиштиришга бўлган эҳтиёжни камайтиради. 
3. Тиббий ёрдам: Дори воситаларига қарамлик билан боғлиқ муаммоларга қарши ихтисослашган марказлар сонини ошириш ва самарали реабилитация дастурларини жорий қилиш лозим.

Мексика картеллари таҳлили

Картелларнинг пайдо бўлиши ва фаолияти
Мексика картеллари наркотик моддалар ишлаб чиқариш ва ноқонуний савдоси билан боғлиқ бўлган жиноий ташкилотлардир. Улар АҚШ, Лотин Америкаси, ҳатто Европага наркотикларни етказиб беришни ташкил қилади. Картеллар ўзаро ҳудуд учун курашади, бу эса мамлакатда зўравонликни кучайтирган. Мазкур картеллар наркотиклар савдосидан йиллик 20-30 миллиард доллар даромад кўради.

Йирик жиноятлар ва қонли ҳодисалар

1. Оммавий қатллар ва геноцид услубидаги зўравонликлар
    Картеллар нафақат наркотик моддалар савдоси, балки сиёсий фаолларга, полиция ходимларига ва журналистларга қарши зўравонликлар ҳам содир этади. Масалан, 2017 йилда Веракруз штатида 250 дан ортиқ жасадлар кўмилган оммавий қабр топилган.
2. Ноқонуний қурол ва одам савдоси
    Картеллар қўлларида катта ҳажмда қурол бор бўлиб, уларни асосан АҚШдан ноқонуний равишда сотиб олади. Улар одам савдоси, контрабанда ва товламачилик билан ҳам шуғулланади.
3. Сиёсий тажовуз ва қўрқитиш
    Сайловларда картеллар сиёсий рақибларини қўрқитиш, ҳатто ўлдириш орқали ўз манфаатларини ҳимоя қилади. Бунинг оқибатида 2024 йилдаги сайловлар тарихдаги энг зўравон сайловлардан бири сифатида қайд этилди.

Ҳукуматнинг жавоб чоралари
 Мексика ҳукумати жиноий гуруҳларга қарши бир неча йирик тадбирларни ўтказган. Президент Фелипе Кальдерон даврида картелларга қарши армия жалб қилинган. Аммо бу сиёсат зўравонликни янада ошириб юборди, чунки картеллар ҳукумат кучларига қарши жавоб зарбаси сифатида жиноятларини кучайтирди.

Халқаро ҳамкорлик
 АҚШ ва Мексика ҳукуматлари "Мерида ташаббуси" ва кейинчалик "Бицентенниал рамкаси" доирасида наркотиклар савдосига қарши курашда ҳамкорлик қилди. Шунингдек, АҚШдаги кўплаб картел раҳбарлари қўлга олиниб, суд қилинган.

Хулоса
 Мексика картеллари нафақат мамлакат ичида, балки халқаро миқёсда ҳам жуда катта таҳдиддир. Улар жамиятнинг иқтисодий ва сиёсий тизимларига жиддий зарар етказмоқда. Бу ҳолатга қарши самарали стратегиялар ишлаб чиқиш ва амалга ошириш жуда муҳимдир. Мексикадаги бу вазият нафақат минтақавий, балки глобал хавфсизлик масаласига айланди.

Агар сизга батафсил маълумот керак бўлса, маълумот манбаларини ҳам тақдим этаман:

• Global Conflict Tracker
• Justice.gov таҳлили

***

Сериалга қайтадиган бўлсак, ҳали якунлаганим йўқ. Қайсидир маънода, ижодкорлар наркооламнинг барча кирдикорларини атрофлича очиб бера олишган деб ўйлайман. 

Ҳарқалай сериал 16 та Эмми мукофотини бекорга қўлга киритмаган, жумладан Брайан Крэнстон (Уолтер Уайт ролида) 4 марта "Энг яхши актёр" деб топилган.

IMDB рейтинги: 9.5 (2024 йил ҳолатига кўра), бу уни энг юқори баҳоланган сериаллардан бири сифатида қайд этилган.

Эслатиб ўтаман, маълумотлар ва суратлар сунъий интеллект кўмагида яратилди. Фикр ва мулоҳазаларингизни ижтимоий тармоқлардаги саҳифаларимиз орқали билдириб ўтинг. Бу биз учун муҳим!

Ҳакимжон Фозилов – бош муҳаррир