Kognitiv buzilishlar nima?
Kognitiv buzilishlar – bizning fikrlashimiz uchun o‘ziga xos optik illyuziyadir. Bu bizning miyamizning xususiyatlari tufayli yuzaga keladigan haqiqatni idrok etishdagi tizimli xatolardir. Vaziyatni obyektiv baholash o‘rniga, biz uni o‘z e’tiqodlarimiz, tajribalarimiz va his-tuyg‘ularimiz orqali sharhlashga moyilmiz.
Bu qanday ishlaydi?
Bizning miyamiz doimiy ravishda juda ko‘p ma’lumotni qayta ishlaydigan ajoyib murakkab organdir. Ushbu jarayonni soddalashtirish uchun u turli xil “yorliqlar” va shablonlardan foydalanadi. Kognitiv buzilishlar ana shunday “yorliq”larda biridir. Ular bizga tezda qaror qabul qilishga yordam beradi, lekin ba’zida haqiqatni noto‘g‘ri idrok etishga olib keladi.
Kognitiv buzilishlar qanday namoyon bo‘ladi?
Ular ko‘p va har birimiz ularga har kuni duch kelamiz. Eng keng tarqalganlardan ba’zilari quyidagilardir:
- Umumlashtirish. Biz bir yoki bir nechta holatlar asosida umumiy xulosa chiqaramiz. Masalan, “Meni bir marta aldashgan, demak hamma yolg‘onchi”.
- Shaxsiylashtirish. Biz sodir bo‘lgan hamma narsani o‘zimiz bilan bog‘laymiz. Masalan, “Agar hamkasbim menga qaramasa, demak u mendan g‘azablangan.
- Birovning fikrini o‘qish. Biz o‘z fikrlarimiz va his-tuyg‘ularimizni boshqa odamlarga yetarli dalillarsiz bog‘laymiz. Masalan, “U hozir meni ahmoq deb o‘yladi”.
- Falokat yasash. Biz voqealarning salbiy oqibatlarini bo‘rttirishga moyilmiz. Masalan, “Agar men bu imtihondan o‘ta olmasam, hayotim barbod bo‘ladi”.
- Filtrlash. Biz vaziyatning faqat salbiy tomonlariga e’tibor qaratamiz, ijobiy tomonlariga e’tibor bermaymiz.
Kognitiv buzilishlar bilan qanday kurashish mumkin?
Albatta, kognitiv buzilishlar bilan kurashish mumkin. Mana bir nechta foydali strategiyalar:
Birinchi qadam – kognitiv buzilishlar mavjudligini va barchamiz ularga moyilligimizni tan olishdir.
Salbiy fikrlar paydo bo‘lganda, ularni haqiqat bilan taqqoslashga harakat qiling. Faktlarni to‘plang va vaziyatni obyektiv baholang. Vaziyat uchun boshqa, aniqroq tushuntirishlarni topishga harakat qiling. Masalan, agar hamkasbingiz sizga qaramagan bo‘lsa, u shunchaki o‘zi uchun muhim narsa haqida o‘ylayotgandir.
