Bizning miyamiz ajoyib organ bo‘lib, u orqali biz dunyoni tushunamiz, o‘ylaymiz, o‘zaro aloqa qilamiz, xotiralarni yaratamiz va saqlaymiz. U bizning ongimiz manbai, barcha harakatlarimizning harakatlantiruvchi kuchi va insoniyat madaniyatining asosidir. Biroq, bu haqda ko‘plab afsonalar mavjud bo‘lib, ular ko‘pincha uning qanday ishlashini tushunishimizga to‘sqinlik qiladi. Keling, miya haqidagi eng keng tarqalgan faktlarni ko‘rib chiqaylik va haqiqatni to‘qimalardan ajratishga harakat qilaylik.
1-afsona: Biz miyamizning atigi 10 foizidan foydalanamiz
Ommabop filmlar bilan mustahkamlangan bu keng tarqalgan afsona haqiqatda hech qanday asosga ega emas. Aslida, miyadagi barcha neyronlar, hatto dam olish vaqtida ham faoldir. Miyaning ko‘plab sohalari nafas olish va yurak urishi kabi eng asosiy funktsiyalarni saqlashda ishtirok etadi.
2-afsona: Miya yosh o‘tgan sari “buziladi”
Ba’zida miya ma’lum bir yoshdan keyin “so‘lib qolgan”dek ko‘rinadi va ba’zi kognitiv funktsiyalar yosh o‘tgan sari kamayib ketishi mumkin bo‘lsa-da, bu miyaning “buzilishi”ni anglatmaydi. Aslida u umr davomida rivojlantirishda davom etadi. Masalan, so‘z boyligi, hissiy aql va muammolarni hal qilish qobiliyatlari tajriba oshgan sari yaxshilanadi. Bundan tashqari, sog‘lom turmush tarzi va miyani turli vazifalar orqali “mashq qildirish” ko‘p yillar davomida aqliy ravshanlikni saqlashga yordam beradi.
3-afsona. Insonda beshta sezgi organi mavjud
Biz hammamiz besh asosiy sezgi haqida bilamiz: ko‘rish, eshitish, hidlash, ta’m va teginish. Haqiqat shundaki, bizning dunyo haqidagi tasavvurimiz ancha boy va murakkabroq. Tana atrofimizdagi dunyo bilan qanday munosabatda bo‘lishimizda muhim rol o‘ynaydigan qo‘shimcha “yashirin” hislarning majmuasiga ega.
Masalan, xronosepsiya bu vaqtni his qilish, buning yordamida biz uning o‘tishini sezamiz va tezligini aniqlaymiz, notsiseptsiya esa og‘riq hissi, xavfni bildiradi.
Bir qarashda ko‘rinmaydigan bu qo‘shimcha his-tuyg‘ular bizning dunyo haqidagi tasavvurimizni biz o‘ylashga odatlanganimizdan ancha boy va ko‘p qirrali qiladi.
4-afsona: Aqliy o‘yinlar xotira va fikrlash qobiliyatlarini yaxshilaydi
Ko‘pincha aqliy o‘yinlar xotira va mantiqni yaxshilashga yordam beradi, deb aytiladi. Biroq, BBC tomonidan o‘tkazilgan tadqiqot bu nazariyaga shubha tug‘diradi.
Unda 18 yoshdan 60 yoshgacha bo‘lgan 8600 dan ortiq kishi haftasiga uch marta kuniga 10 daqiqadan onlayn aqliy o‘yinlar o‘ynagan. O‘yinlar xotira va fikrlashni yaxshilashga qaratilgan edi. Biroq, olti hafta o‘tgach, natijalar uncha yaxshi chiqmadi: ishtirokchilar o‘yinlarda maxsus tayyorgarlik ko‘rmagan vazifalarda kognitiv funktsiyalarda sezilarli yaxshilanishni ko‘rsatmadilar.
5-afsona: Miya bosim ostida yaxshiroq ishlaydi
Biz tez-tez: “Men bosim ostida yaxshi ishlayman”, degan gaplarni eshitamiz. Ammo bu shunchaki stressning qisqa muddatli ta’siri bilan mustahkamlangan afsona. Biz stressni boshdan kechirganimizda, tanamizda fiziologik o‘zgarishlar yuz beradi. Stress gormonlari chiqariladi, ular miya faoliyatini vaqtincha oshirishi mumkin, bu esa mahsuldorlikni oshirish xayolini yaratadi. Biroq, uzoq vaqt bosim ostida bo‘lish miya hujayralarining eskirishiga va ularning faoliyatining pasayishiga olib keladi. Natijada, biz ko‘proq chalg‘iyidigan, unutuvchan va kamroq unumdor bo‘lib qolishimiz mumkin.
